Edukimi dhe arsimi në Perandorinë Osmane ishte organizuar në atë mënyrë që secili milet (grup fetar) kishte një sistem shkollimi që u shërbente anëtarëve të tij. Edukimi dhe arsimi, pra, ishte i ndarë kryesisht në linja etnike dhe fetare: vetëm një numër i vogël i jomyslimanevë vijonin mësimin në shkolla për nxënës myslimanë dhe anasjelltas. Shumica e institucioneve arsimore që u shërbyen të gjitha grupeve etnike dhe fetare, kishin organizuar mësimin në gjuhën frënge ose gjuhë të tjera.

Edukimi dhe arsimi i myslimanëve

Perandoria Osmane kishte një sistem arsimor tradicional të stilit islam. Shkollat fillore ishin meqtebet (mejtepet) ndërsa shkollat e mesme ishin medreset. Shumë shkolla të tilla ishin pranë xhamive; në përputhje me rrethanat, mualimët e xhamive shpesh shërbyen edhe si drejtorët e mejtepëve.

Mejtepet ishin koedukative dhe shpesh kishin një tarifë të caktuar, megjithëse disa siguronin ushqim dhe veshje falas. Lucy Mary Jane Garnett në librin Jeta turke botuar në vitin 1904 mes tjerash thot se edhe pse njësitë hyrëse për lexim dhe shkrim ishin futur kohët e fundit, “mësimet e dhëna në [shkolla] janë kryesisht me karakter fetar”.

Medresetë historikisht financoheshin nga sulltanët, dhe ku mësimi i gjuhës dhe kulturës islame formonin kurrikulën. Studentët që kishin diplomuar në medrese shërbenin si klasa të arsimuara duke punuar në shërbime qeveritare dhe fetare. Më 1904 çdo qytet provincial kishte të paktën një medrese ndërsa Stambolli – Kostandinopoja kishte mbi 100 prej tyre. Sipas Garnett, medreset “ngjajnë në disa aspekte në universitetet e Evropës Perëndimore ashtu siç kanë ekzistuar në ditët mesjetare”. Garnet arriti në përfundimin se “nuk mund të mohohet se [ medreset ] kanë bërë shërbim të mirë në kohën e tyre” për shkak të maturantëve të shquar që kishin dalur prej tyre. Aty rreth vitit 1904, pasuritë, objektet dhe përfitimet e mirëqenies së medreseve ishin në rënie, e ku edhe rëndësia e tyre ishte në rënie gjithashtu.

Për më tepër, deri në vitin 1904 perandoria kishte krijuar shkolla të stilit perëndimor. Sulltan Mahmudi II themeloi shkollat ryzhdie (rüşdiye), për djem, si shkolla të mesme turke, të cilat shkolluan studentë për grupe të ndryshme myslimane; por që shumë pak studentë jomyslimanë morën pjesë në këto shkolla dhe autoritetet nuk bënë plane për të ndërtuar shkolla të tilla në zonat e populluara nga arabët. Duke qenë se u hapën në qytetet e mëdha, ato u mbështetën nga paratë e qeverisë. Kurset përfshinin gjeografinë dhe historinë e perandorisë, leximin dhe shkrimin dhe aritmetikën. Pas kësaj, shkollat turke rritën përfshirjen e banorëve bosnjanë, kretanë, kurdë dhe shqiptarë sidomos gjatë sundimit të Abdylhamidit të Dytë. Kishte gjithashtu shkolla të mesme turke për fëmijë të punonjësve të shërbimit civil edhe në qytetet arabe. Shkollat e mesme të stilit modern, që u shërbenin djemve dhe përgatitnin studentë për arsimin e mesëm / të lartë të stilit perëndimor, quheshin Idadie (Idadiyeh). Garnett deklaroi se që nga viti 1904 ato ishin “në numër shumë të papërshtatshëm”.

Garnett shkroi se djemtë e elitës turke shpesh studionin jashtë vendit, sidomos në Francë dhe Angli, por që vajzat elitare në adoleshencë rrallë herë bënin ashtu siç do të duhej të shoqëroheshin nga një i afërm apo kujdestar i grave dhe të respektonin rregullat e haremit; ajo mes tjerash deklaroi se qeveritë nga Anglia, Franca, Gjermania dhe gjetkë në Evropë mësonin vajza nga elita, ndërkohë që ato banonin në shtëpi.

Garnett deklaroi gjithashtu se otomanët po rrisnin edhe më shumë numrin e shkollave të mesme të punës për vajzat turke por që “pajisjet” shpesh nuk ishin të mjaftueshme dhe ende nuk kishte mjaft prej tyre.

Edukimi dhe arsimi i jomyslimanëve

Disa “shkolla të huaja” (Frerler mektebleri) të drejtuara nga kleri fetar shërbyen kryesisht për jo-myslimanë, megjithëse edhe disa studentë myslimanë kryen mësimet aty.

Johann Strauss, autor i veprës me titull “Gjuha dhe fuqia në Perandorinë e vonë Osmane” (Language and power in the late Ottoman Empire), deklaroi se “një sistem i zakonshëm shkollimi” për të gjitha grupet fetare dhe etnike nuk ka ekzistuar kurrë, pjesërisht sepse anëtarët e grupeve jomyslimane rezistonin në mësimin e turqishtes, dhe jo për shkak të një pamundësie për të mësuar turqisht; shkollat për jomyslimanët u përqendruan më shumë në promovimin e gjuhëve etnike.

Garnet përshkroi shkollat për të krishterët dhe hebrenjtë si “të organizuara sipas modeleve evropiane”, me dhurime që mbështesnin operacionet e tyre dhe ku shumica e tyre kishin “një standard të lartë arsimimi”.

Statistikat arsimore

Komisioneri i Arsimit i SHBA publikoi një raport ku thuhej se në vitin 1908 kishte afërsisht 12,077 shkolla në Perandorinë Osmane. Ai deklaroi gjithashtu se në vitin 1910 kishte rreth 1,331,200 nxënës të regjistruar në 36.230 shkolla në Perandorinë Osmane; studentët ishin rreth 5.3% të popullsisë totale osmane. Në lidhje me shifrat, raporti thoshte se “mund të ketë një ekzagjerim, megjithëse dihet që shkollat janë shumëfishuar gjatë viteve të fundit, veçanërisht në qytete dhe qyteza.”

Në vitin 1909, në Kostandinopojë (Stamboll) kishte 626 shkolla fillore dhe 12 shkolla të mesme. Nga shkollat fillore 561 ishin të klasës së ulët dhe 65 ishin të klasës më të lartë; nga këto të fundit, 34 ishin publike dhe 31 ishin private. Kishte një kolegj të mesëm dhe njëmbëdhjetë shkolla të mesme përgatitore.

Arsimi terciar

Perandoria Osmane e vonë modeloi sistemin e saj universitar publik pas Grandes Ecoles të Francës; që u krijua në fund të viteve 1800, me institucionin e parë që ishte Darülfünun-ı şahane (tani Universiteti i Stambollit). Strauss deklaroi se Perandoria Osmane vendosi sistemin e saj universitar më vonë sesa Austro-Hungaria dhe Rusia .

Më 1827 Sulltan Mahmud II themeloi Shkollën Perandorake të Mjekësisë, një shkollë mjekësore ushtarake. Më 1867 Shkolla Mjekësore Civile filloi operacionin dhe të dy u bashkuan në një shkollë të vetme mjekësore në vitin 1909.

Një shkollë tjetër mjekësore, e cila ishte e mesme franceze, ishte Fakulteti i Bejrutit Française de Médecine de Beyrouth. Shkolla e mesme turke Şam Mekteb-i tıbbiyye-i mulkiyye-i şahane në Damask mori libra të shkruara në frëngjisht si dhe testime të miratuara të aftësive franceze. Në vitin 1880 u krijua shkolla e mesme juridike osmane – frënge, Mekteb-i Hukuk .

Rreth vitit 1859 u krijua Shkolla e Mesme e Administrimit Osman (Mekteb-i mülkiyye-i şahane ). Strauss deklaroi se ajo ndihmoi në ndërtimin e elitës së zonave arabe dhe zonave shqiptare brenda Perandorisë Osmane dhe vendeve post-osmane. Shkolla kishte një numër të konsiderueshëm të fakulteteve dhe studentëve armenë dhe grekë edhe pse turqishtja osmane ishte gjuhë arsimore. Në vitin 1880 u themelua shkolla e mesme juridike osmane turke dhe frënge, Mekteb-i Hukuk.

Shkollat e tjera mjekësore përfshijnë Faculté Française de Médecine de Beyrouth në Bejrut dhe Mam Mekteb-i tıbbiyye-i mulkiyye-i şahane në Damask; ato ishin shkollë e mesme frënge përkatësisht turko-osmane. Këto të fundit siguruan libra të shkruara në gjuhën osmane-turke dhe frënge si dhe nxorën testet e aftësisë franceze.

Si shtesë, entitetet e huaja themeluan Kolegjin Robert në Kostandinopojë (Stamboll), si dhe Universitetin e Shën Jozefit dhe Kolegjin Protestant Sirian (tani Universiteti Amerikan i Bejrutit ) në Beirut.