Qytetërimi i Luginës së Indusit (Q.L.I.) ishte një qytetërim i Epokës së Bronxit (3300–1300 p.e.s.; periudha e maturisë 2600–1900 p.e.s.) kryesisht në pjesën veri-perëndimore të Azisë së Jugut, duke u shtrirë nga ajo që sot është Afganistani veri lindor deri në Pakistan dhe Indinë veri-perëndimore. Së bashku me Egjiptin e lashtë dhe Mesopotaminë ishte një nga tre qytetërimet e hershme të Botës së Vjetër dhe një nga tre më të përhapurit. Shkretëtirizimi i këtij rajoni gjatë mijëvjeçarit të III p.e.s. mund të ketë qenë nxitja fillestare për urbanizimin e lidhur me qytetërimin, por gjithashtu e zvogëloi furnizimin me ujë mjaft për të shkaktuar zhvendosjen e popullsisë së tij drejt lindjes. Në kulmin e tij, Qytetërimi i Luginës së Indusit mund të ketë pasur një popullsi prej mbi pesë milionë banorësh. Banorët e lashtë të lunginës së Indusit zhvilluan tekonologji të reja në zejtari (produkte karneliane, vula të gdhendura) dhe metalurgji (bakri, bronxi, plumbi dhe kallai). Qytetet e Indusit janë të njohur për planifikimin e tyre urban, shtëpitë me tulla të pjekura, sisteme të përpunuara dranazhimi, sisteme furnizimi me ujë dhe grumbujt e mëdhenj të ndërtesave jo-rezidenciale. Qytetërimi i Luginës së Indusit është i njohur gjithashtu si Qytetërimi Harapan, sipas Harapas, siti i parë i gërmuar nga sitet e këtij qytetërimi në vitet 1920, në atë që më pas u njoh si provinca e Punjabit Indinë Britanike dhe që tashmë gjendet në Pakistan. Zbulimi i Harapa-s dhe së shpejti pas saj, Mohenjo-daro, ishte ishte kurorëzimi i punës së filluar në vitin 1861 me themelimin e Archaeological Survey of India në Indinë Britanike. Gërmimi i siteve të Harapa-s kanë vazhduar që nga viti 1920, me zbulime të rëndësishme deri në vitin 1999. Kishte kultura më të hershme dhe më të vona, shpesh të quajtura kultura e hershme Harapane dhe kultura e vonë Harapane, në të njëjtën zonë të Qytetërimit Harapan. Qytetërimi Harapan ndonjëherë është quajtur Kultura e Maturisë Harapane për ta dalluar atë nga këto kultura. Deri në vitin 1999, jan gërmuar mbi 1,056 qytete dhe vendbanime, kryesisht në rajonin e përgjithshëm të lumenjve Indusit dhe Ghaggar-Hakra dhe degëve të tyre më të vogla. Midis vendbanimeve ishin qendrat madhore urbane të Harapas, Mohenjo-daros (Site të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s), Dholavira, Ganeriwala në Cholistan dhe Rakhigarhi. Gjuha Harapane nuk është dëshmuar drejtëpërdrejtë dhe lidhja e saj familjare është e paqartë pasi shkrimi i Indusit është akoma i padeshifruar. Një pjesë e studiuesve favorizojnë një lidhje me familjen e gjuhëve dravidiane ose elamo-dravidiane.

Zbulimi dhe historia e gërmimeve

Rrënojat e Harapas u përshkruan për herë të parë në vitin 1842 nga Charles Masson në librin e tij Narrative of Various Journeys in Balochistan, Afghanistan, and the Punjab, ku vendasit folën për një qytet të lashtë që shtrihej “trembëdhjetë kose” (rreth 41.6 km, njësi për matjen e largësisë e përdorur që nga periudha vedike deri në atë Mughal, afërsisht e barabartë me 3.2 km.), por asnjë interesim arkeologjik nuk do të shfaqej për këtë për pothuaj një shekull.

Në vitin 1856, gjenerali Alexander Cunningham, më vonë drejtori i përgjithshëm i studimit arkeologjik të Indisë veriore, e vizitoi Harapa-n ku inxhinierët britanikë John dhe William Brunton po vendosnin linjën e East Indian Railway Company duke lidhur qytetet e Karaçit dhe Lahores. John shkroi: “Isha shumë i pregatitur mendërisht se si do të vendosnim çakullin për linjën e hekurudhës”. Atyre iu tregua për një qytet të lashtë të rrënuar afër linjës, të quajtur Brahminabad. Duke vizituar qytetin, ai e gjeti atë plot me tulla të forta të pjekura mirë dhe, “i bindur se ishte një “gurore” e madhe për çakullin që duhej”, qyteti i Brahminabad u kthye në çakull. Pak muaj më vonë, më në veri, te vëllai i John-it, William Brunton, “seksioni i linjës u shtri afër një tjetër qyteti të rrënuar, tullat e të cilit ishin përdorur tashmë nga fshatarët në fshatin e afërt të Harapa-s në të njëjtin sit. Këto tulla tashmë ofruan çakull përgjatë 150 km. hekurudhë që shtrihej nga Karaçi deri në Lahore”.

Në vitet 1872–1875 Alexander Cunningham bëri publike vulën e parë harapase (me një identifikim të gabuar si shkrim Brahmi). Ishte gjysëm shekulli më vonë, në vitin 1912, që u zbuluan më shumë vula harapase nga J. Fleet, duke kërkuar një fushatë gërmimi nën drejtimin e Sir John Hubert Marshall në vitet 1921–22 dhe duke rezultuar në zbulimin e Qytetërimit Harapa nga Marshall, Rai Bahadur, Daya Ram Sahni dhe Madho Sarup Vats, dhe në Mohenjo-daro nga Rakhal Das Banerjee, E. J. H. MacKay dhe Marshall. Afër vitit 1931, shumë nga Mohenjo-Daro qe gërmuar, por gërmimet vazhduan, si ato të drejtuara nga Sir Mortimer Wheeler, drejtor i Archaeological Survey of India në vitin 1944. Midis arkeologëve që punuan në sitet IVC përpara pavarësisë së vitit 1947 ishin Ahmad Hasan Dani, Brij Basi Lal, Nani Gopal Majumdar dhe Sir Marc Aurel Stein. Në vazhdim të pavarësisë, pjesa më e madhe e gjetjeve arkeologjike u trashëguan nga Pakistani ku gjendej shumica e Q.L.I. dhe gërmimet në këtë kohë përfshijnë ato të drejtuara nga Wheeler në vitin 1949, këshilltar arkeologjik për qeverinë e Pakistanit. Avanposte të Qytetërimit të luginës së Indusit u gërmuan në perëndim deri në Sutkagan Dor në Balukistanin pakistanez, në veri deri në Shortugai në Amu Darya në Afganistanin e sotëm, në lindje deri në Alamgirpur, Uttar Pradesh, në Indi dhe në jug deri në Malwan, Surat-in e sotëm, Gujarat, Indi. Në vitin 2010, përmbytje të mëdha goditën Haryanan në Indi dhe dëmtuan sitin arkeologjik të Jognakhera-s, ku furra të lashta për shkrirjen e bakrit datonin të paktën 3000 vjet p.e.s.. Siti i Qytetërimit të luginës së Indusit u përfshi të paktën 10 këmbë nën ujë pasi kanali lidhës Sutlej Yamuna u tejmbush.

Kronologjia

Faza e maturisë së Qytetërimit Harapas zgjati afërsisht nga viti 2600-1900 p.e.s. Me përfshirjen e kulturave pararendëse dhe pasuese — kultura e Hershme dhe e Vonë Harapase, përkatësisht — gjithë Qytetërimi i Luginës së Indusit mund të konsiderohet se zgjati nga shekulli i XXXIII deri në atë të XIV p.e.s.. Kulturat e hershme Harapase janë të paraprira nga kultura Mehrgarh (rreth 7000-3300 p.e.s.) në Balukistanin pakistanez. Për periodizimin e Q.L.I. (Qytetërimi i Luginës së Indusit) janë përdorur dy terma: Faza dhe Epoka. Fazat e Hershme, e Maturisë dhe e Vonë Harapase quhen gjithashtu Epokat e Rajonalizimit, Integrimit dhe Lokalizimit, përkatësisht, me epokën e Rajonalizimit që arrin deri në Periudhën e II Neolitike të Mehrgarh.

Datat	Faza		Epoka
7000–5500 p.e.s.	Mehrgarh I (Neoliti jo-qeramik)
5500–3300 p.e.s.	Mehrgarh II-VI (Neoliti qeramik)		Epoka e Rajonalizimit
3300–2800 p.e.s.	e Hershme Harapase	Harapan 1 (Faza Ravi)
2800–2600 p.e.s.		Harapan 2 (Faza Kot Diji, Nausharo I, Mehrgarh VII)
2600–2450 p.e.s.	e Maturisë Harapase (Qyt. i Lug. së Indusit)	Harapan 3A (Nausharo II)	Epoka e Integrimit
2450–2200 p.e.s.		Harapan 3B
2200–1900 p.e.s.		Harapan 3C
1900–1700 p.e.s.	E Vonë Harapase (Varreza H); Qeramike e ngjyrosur me okër.	Harapan 4	Epoka e Lokalizimit
1700–1300 p.e.s.		Harapan 5
1300–300 p.e.s.	Post-Harapan	Qeramika gri e vizatuar, Qeramika veriore e zezë, e lustruar (Epoka e Hekurit), Tradita Indo-Gangetike.	Periudha Vedike, “Urbanizimi i dytë” (500–200 p.e.s.).

Gjeografia

Qytetërimi i Luginës së Indusit përmbledh shumicën e Pakistanit, pjesën perëndimore të Indisë dhe Afganistanin, duke u shtrirë nga Balukistani pakistanez në perëndim deri te Uttar Pradeshi në lindje, Afganistanin verilindor në veri dhe Maharashtran jug. Gjeografia e Luginës së Indusit i vendoste qytetërimet që u ngritën këtu në një situatë shumë të ngjashme me Egjiptin dhe Perunë, me toka pjellore bujqësore të rrethuara nga malet, shkretëtira dhe oqeani. Së fundmi, site të Qyt. të Lug. së Indusit janë zbuluar po ashtu edhe në provincën kufitare të Pakistanit veriperëndimor. Koloni të tjera të Q.L.I. mund të gjenden në Afganistan ndërsa koloni më të vogla të izoluara mund të gjenden deri në Turkmenstan dhe në Gujarat. Vendbanimet bregdetare të shtrira nga Sutkagan Dor në Balukistanin perëndimor deri në Lothal in Gujarat. Një vendbanim i Q.L.I. është gjetur në Lumin Amu Darja në Shortughai në Afganistanin verior, në luginën e Lumit Gomal në Pakistanin veriperëndimor, në Manda, në Lumin Beas afër Jammu-së, në Indi dhe në Alamgirpur në lumin Hindon, vetëm 28 km nga Delhi. Sitet e Q.L.I. janë gjetur më shpesh në lumenj, por gjithashtu edhe në bregdet, për shembull, Balakot, dhe në ishuj, për shembull, Dholavira.

Ka të dhëna të shtrateve të lumenjve të mbivendosur me kanalin Hakra në Pakistan dhe lumin stinor Ghaggar në Indi. Shumë site të Q.L.I. janë zbuluar përgjatë shtrateve Ghaggar-Hakra. Midis tyre janë: Rupari, Rakhigarhi, Sothi, Kalibangani dhe Ganwariwala. Sipas J. G. Shaffer dhe D. A. Lichtenstein, Qytetërimi Harapan “është një shkrirje e traditave Bagor, Hakra dhe Kot Diji ose ‘grupet etnike’ në luginën Ghaggar-Hakra në kufijtë e Indisë dhe Pakistanit”. Sipas disa arkeologëve, më shumë se 500 site të Qyt. Harapan janë zbuluar përgjatë shtrateve të tharë të lumenjve Ghaggar-Hakra dhe degëve të tyre, në ndryshim nga vetëm 100 të gjetur në Luginën e Indusit dhe degëve të tij; për rrjedhojë, në opinionin e tyre, emërtimi Qytetërimi Indus Ghaggar-Hakra ose Qytetërimi Indus-Saraswati është i justifikuar. Gjithësesi, këto argumente me frymëzim politik janë kundërshtuar nga arkeologë të tjerë që pohojnë se zona e shkretëtirës Ghaggar-Hakra ka mbetur e paprekur nga vendbanimet dhe bujqësia që nga fundi i periudhës së Indusit dhe kështu tregon më shumë site sesa ato të gjetura në aluvionin e Luginës së Indusit; e dyta, se numri i siteve Harapane përgjatë shtratit të lumit Ghaggar-Hakra janë ekzagjeruar dhe se Ghaggar-Hakra, kur ekzistone ishte një degë e Indusit, kështu që emërtimi i ri është i tepërt. “Qytetërimi Harapan” mbetet korrekti, sipas përdorimit të zakonshëm emrit arkeologjik sipas gjurmëve të tij të para.

Mehrgarh

Mehrgarh është një sit neolitik (7000 p.e.s. deri rreth vitit 2500 p.e.s.) në perëndim të Luginës së Lumit Indus, afër kryeqytetit të distriktit Kachi në Pakistan, në rrafshirën Kacchi në Balukistanin pakistanez, afër Grykës Bolan. Sipas Ahmad Hasan Danit, profesor emeritus në Universitetin Quaid-e-Azam, në Islamabad, zbulimi i Mehrgarh-ut “ndryshoi gjithë konceptin e qytetërimit të Indusit […] Aty kemi sekuencën e plotë, që nga fillimi i jetës në fshatrat e ngulitura”. Mehrgarh është një nga sitet më të hershme me të dhëna për bujqësinë dhe blegtorinë në Azinë e jugut. Sipas Parpolas, kultura u zhvendos në Luginën e Indusit dhe u bë kështu Qyt. i Lug. së I. Sipas Lukacs dhe Hemphill, ndërsa ka një vazhdimësi të fortë midis kulturave neolitke dhe kalkolitike (Epoka e Bakrit) të Mehrgarh-ut, ka një mos-vazhdimsi biologjike midis popullsisë neolitike dhe kalkolitike të Mehrgarh-ut, që sugjeron një ndryshim të popullsisë. Gërmimet në Bhirrana, Haryana, në Indi midis viteve 2006 dhe 2009, nga arkeologu Kashinath Narayan Dikshit, sollën nëntëmbëdhjetë artifakte. Gjashtë ishin nga shtresa më e hershme, që përfshin një shtrirje kohore midis viteve 7380 dhe 6201 p.e.s. Këto gjashtë mostra përfshijnë “qeramikë relativisht të përparuar”, të quajtur qeramika Hakra. Këto data konkurojnë me Mehrgarh-un për të qenë siti më i vjetër i mbetjeve kulturore në zonë.

Qytetërimi i Hershëm Harapas

Faza e Hershme Harapase Ravi, e emërtuar sipas lumit të afërt Ravi, zgjati nga rreth 3300 p.e.s. deri në 2800 p.e.s.. Është e lidhur me Fazën Hakra, e identifikuar me luginën e Lumit Ghaggar-Hakra në perëndim dhe më e hershme se Faza Kot Diji (2800–2600 p.e.s., Harapan 2), e emërtuar sipas një siti në Sindhin verior në Pakistan, afër Mohenjo Daro-s. Shembujt më të hershëm të shkrimit indus datojnë nga mijëvjeçari i III p.e.s. Faza e maturisë së kulturës së hershme fshatare është përfaqësuar nga Rehman Dheri dhe Amri në Pakistan. Kot Diji përfaqëson fazën që çon në Periudhën e Maturisë Harapase, me fortesën që përfaqëson autoritetin e centralizuar dhe një rritje të cilësisë së jetës. Një tjetër qytet i kësaj faze u gjet në Kalibangan në Indi në Lumin Hakra. Rrjeti i tregëtisë e lidhte këtë kulturë me kulturat e afërta rajonale dhe burimet e largëta të lëndës së parë, duke përfshirë lapis lazuli dhe materiale të tjera për bërjen e rruazave. Nga kjo kohë, fshatarët përdornin prodhime të shumta bimore, duke përfshirë dardhë, fara sesami, fruta palme dhe pambuk, ashtu si dhe kafshë, duke përfshirë buallin e ujit. Komunitetet e Hershme Harapase u kthyen në qendra të mëdha urbane rreth vitit 2600 p.e.s., nga ku filloi faza e Maturisë Harapase. Kërkimet e fundit tregojnë se populli i Luginës së Indusit u zhvendosën nga fshatrat në qytete.

Periudha e Maturisë Harapase

Rreth vitit 2600 p.e.s., komunitetet e hershme Harapase u kthyen në qendra të mëdha urbane. Këto qendra urbane përfshijnë Harapan, Ganeriwala/, Mohenjo-Daron në Pakistanin e sotëm dhe Dholaviran, Kalibangan, Rakhigarhin, Ruparin dhe Lothal-in në Indinë e sotme. Në tërësi, janë gjetur më shumë se 1,052 qytete dhe vendbanime, kryesisht në rajonin e përgjithshëm të Lumit Indus dhe degëve të tij.

Rënia dhe kultura e vonë Harapase

Rreth vitit 1800 p.e.s., shenja të një rënieje graduale filluan të shfaqeshin dhe rreth vitit 1700 p.e.s., shumica e qyteteve ishin braktisur. Në vitin 1953, Sir Mortimer Wheeler propozoi se rënia e Q.L.I. ishte shkaktuar nga pushtimet e një tribuje Indo-Europjane nga Azia Qendrore të quajtur “Arjanë”. Si dëshmi, ai përmend një grup prej 37 skeletesh të gjetur në pjesë të ndryshme të Mohenjo-Daro-s dhe pasazhe nga Vedat që përmendin beteja dhe fortesa. Gjithësesi, studiuesit së shpejti filluan ta hedhin poshtë teorinë e Wheeler-it, pasi skeletet i përkisnin një periudhe pas braktisjes së qytetit dhe asnjëra nuk qe gjetur pranë akropolit. Ekzaminime të mëtejshme të skeleteve nga Kenneth A. R. Kennedy në vitin 1994 treguan se shenjat në kafka ishin shkaktuar nga erozioni dhe jo nga ndonjë sulm i dhunshëm. Sot, shumë studiues besojnë se kolapsi i Qyt të Lug së Indusit u shkaktua nga thatësira dhe rënia e tregtisë me Egjiptin dhe Mesopotaminë. Shqyrtimet e fundit të skeleteve njerëzore nga siti i Harapa-s dëshmojnë se fundi i Qytetërimit të Indusit ishte i lidhur me një rritje të dhunës ndër-personale dhe sëmundjet infektuese si lebroza dhe turbekulozi. Është sugjeruar gjithashtu se emigrimi i popujve të rinj, shpyllëzimi, përmbytjet, ose ndryshimet në rrjedhën e lumenjve mund të kenë kontribuar në kolapsin e Qyt. të Lug. së Indusit. Kultura e Varrezës H ishte manifestim i kulturës së Vonë Harapane mbi një zonë të madhe në jug dhe kultura e qeramikës ngjyrë okër, pasuesja e saj.

Më herët, besohej se rënia e qytetërimit Harapan çoi në ndërtprerjen e jetës urbane në nënkontinentin indian. Gjithësesi, Qyt i Lug së Indusit nuk u zhduk papritur dhe shumë elemente të tij mund të gjenden në kultura të mëvonshme që janë gjetur. David Gordon White përmend tre studjues të tjerë të mendimit mbizotërues që “kanë demostruar me forcë” se besimi Vedik është pjesërisht i rrjedhur nga Qyt i Lug së Indusit. Të dhënat aktuale sugjerojnë se kultura materiale e klasifikuar si kultura e vonë Harapane mund të ketë vazhduar të paktën deri rreh viteve 1000–900 p.e.s. dhe ishte pjesërisht bashkëkohëse me Kulturën e Qeramikës Gri. Arkeologu i Harvardit, Richard Meadow tregon vendbanimin e vonë Harapan të Pirak-ut, që lulëzoi në mënyrë të vazhdueshme nga viti 1800 p.e.s. deri në kohën e pushtimit të Aleksandrit të Madh në vitin 325 p.e.s.. Gërmimet e fundit arkeologjike dëshmojnë se rënia e Harapas i çoi banorët drejt lindjes. Pas vitit 1900 p.e.s., numri i siteve në Indi rritet nga 218 deri në 853. Gërmimet në pllajën Gangetike tregojnë se ngulimet urbane filluan rreth vitit 1200 p.e.s., vetëm pak shekuj pas rënies së Harapas dhe shumë më herët se mendohej më parë. Arkeologët kanë theksuar se, thjesht si në shumicën e zonave të botës, kishte një seri të vazhdueshme të zhvillimit kulturor. Këto lidhin “të ashtu-quajturat dy fazat kryesore të urbanizimit në Azinë e jugut”. Një arsye e mundshme natyrore për rënien e Q.L.I. është e lidhur me ndryshimet klimatike që është gjithashtu e sinjalizuar për zonat fqinje të Lindjes së Mesme: Klima e Luginës së Indusit u ftoh dhe u bë më e thatë në mënyrë domethënëse rreth vitit 1800 p.e.s., e lidhur me një dobësim të përgjithshëm të mosuneve në këtë kohë. Në mënyrë alternative, një faktor vendimtar mund të ketë qenë zhdukja e pjesëve domethënëse të sistemit lumor Ghaggar Hakra. Një zhvillim tektonik mun të ketë zhvendosur sistemin e burimeve drejt pllajës së Gangut, megjithëse ka paqartësi të plotë rreth datës së këtij eventi, pasi shumica e vendbanimeve pranë shtratit lumit Ghaggar-Hakra nuk janë datuar akoma. Arsyeja reale për rënien mund të jetë një kombinim i këtyre faktorëve. Një dokument i vitit 2004 tregon se izotopet e sedimenteve të sistemit lumor Ghaggar-Hakra përgjatë 20 mijë viteve të fundit nuk vijnë nga akullnajat e lartësive të Himalajave por kanë një burim nën-himalajan. Këto hamendësojnë se sistemi lumor ishte i ushqyer nga ujërat e shiut dhe kështu kundërshton idenë e një lumi të fuqishëm Sarasvati të kohës së Q.L.I. Kërkimet e fundit gjeologjike nga një grup i drejtuar nga Peter Clift shqyrtuan se si rrjedhat e lumenjve kanë ndryshuar në këtë rajon që 8000 vjet më parë, për të provuar nëse klima apo riorganizimet e lumit janë përgjegjëse për rënien e Q.L.I.. Duke përdorur datimin U-Pb me kokërriza rëre zirkoni ata gjetën se sedimentet tipike të lumenjve Beas, Sutlej dhe Yamuna (degë himalajane që derdhen në Indus) janë në fakt të pranishëm në isht kanalet Ghaggar-Hakra. Gjithësesi, prurjet e sedimenteve nga këta lumenj me burime akullnajore ndaluan të paktën rreth 10,000 vjet më parë, mjaft më parë zhvillimit të Qyt të Lug së Indusit. Një skuadër kërkimore e drejtuar nga gjeologu Liviu Giosan i Woods Hole Oceanographic Institution gjithashtu konkluadoi se ndryshimet klimatike në formën e migrimit drejt lindjes së mosuneve çuan në rënien e Q.L.I.. Gjetjet e skuadrave u publikuan në PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America) në maj të vitit 2012. Sipas teorisë së tyre, zhvendosja e ngadaltë drejt lindjes e mosuneve përgjatë Azisë fillimisht i lejoi qytetërimit të zhvillohej. Bujqësia e mbështetur nga mosunet çoi në teprica të mëdha bujqësore, të cilat si rrjedhim mbështetën zhvillimin e qyteteve. Banorët e Q.L.I. nuk zhvilluan kapacitete vaditëse, duke u mbështetur kryesisht në mosunet stinore. Pasi mosunet vazhduan të zhvendoseshin në lindje, furnizimi me ujë i aktiviteteve bujqësore shterën. Banorët u zhvendosën pastaj drejt basenit të Gangut në lindje, ku vendosën fshatra më të vegjël dhe ferma të izoluara. Teprica e vogël e prodhuar në këto komunitete të vogla nuk lejonte zhvillimin e tregtisë dhe qytetet u braktisën. Është një sit i kulturës harapane i quajtur Rojdi në distriktin e Rajkot-it të Saurashtras. Gërmimi i tij filloi nën skuadrën arkeologjike nga Departamenti i Arkeologjisë i shtetit të Gujaratit dhe Universiti dhe Muzeu i Pensilvanisë në vitet 1982–1983.

Autoriteti dhe qeverisja

Të dhënat arkeologjike nuk japin përgjigje të menjëhershme ndaj pyetjes për një qendër pushteti ose paraqitjen e njerëzve me pushtet në shoqërinë harapase. Por, ka të dhëna për vendime komplekse të marra dhe implementuara. Për shembull, shumica e qyteteve ishin ndërtuar në një model rrjete shumë uniformë dhe të mirë-planifikuar, duke sugjeruar se ata ishin planifikuar nga një autoritet qendror; uniformitet i jashtëzakonshëm i artefakteve siç duket në qeramikë, vula, pesha dhe tulla; prania e lehtësive publike dhe arkitekturës monumentale; heterogjeniteti në simbolizmin mortor dhe në ofertat mortore (objekte të përfshira në varre). Këto janë teoritë kryesore:

• Kishte një shtet të vetëm që i jepte ngjashmërinë artefakteve, dëshmitë për vendbanimet e planifikuara, raporti i standardizuar i përmasave të tullave dhe ngulimi i vendbanimeve pranë burimeve të lëndëve të para.
• Nuk kishte një drejtues të vetëm, por disa të tillë: Mohenjo-daro kishte një drejtues të veçantë, Harapa një tjetër e kështu me radhë.
• Shoqëria harapase nuk kishte udhëheqës dhe çdokush gëzonte status të barabartë.

Teknologjia

Njerëzit e Qyt. të Lug. së Indusit arritën saktësi të madhe në matjen e gjatësisë, masës dhe kohës. Ata ishin mes të parëve që zhvilluan një sistem uniform peshash dhe masash. Një krahasim i objekteve të disponueshme tregon një shkallë të madhe variacioni përgjatë territoreve të Indusit. Ndarja e tyre më e vogël, e cila është shënuar në një vizore fildishi të gjetur në Lothal të Gujarat-it, ishte afërsisht 1.704 mm, ndarja më e vogël e regjistruar ndonjëherë në një vizore të Epokës së Bronxit. Inxhinierët e QLI ndiqnin ndarjen dhjetore të masave për të gjitha qëllimet praktike, duke përfshirë matjen e masës siç dëshmohet nga peshat e tyre hekzahedrone. Këto pesha kerti ishin në raportin 5:2:1 me peshat 0.05, 0.1, 0.2, 0.5, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200 dhe 500 njësi, me çdo njësi peshe afërsisht 28 gramë dhe objektet më të vogla peshoheshin një raporte të njëjta me njësitë 0.871. Gjithësesi, si në kulturat e tjera, peshat nuk ishin uniforme përgjatë zonës. Peshat dhe masat më vonë të përdorura në Arthashastra-n e Kautilya-s (shek. IV p.e.s.) janë të njëjta si ato të përdorura në Lothal. Harapanët përmirësuan disa teknologji të reja në metalurgji dhe prodhuan bakër, bronx, plumb dhe kallaj. Aftësitë inxhinierike të harapanëve ishin të shquara, veçanërisht në ndërtimin e kantiereve detare. Në vitin 2001, duke studjuar mbetjet e dy njerëzve nga Mehrgarh në Pakistan arkeologët zbuluan se njerëzit e Qyt. të Lug. së Indusit, periudhat e hershme harapane, kishin njohuri fillestare nga dentistria. Më vonë, në prill të 2006, u shpall në gazetën shkencëore Nature se dëshmia më e vjetër (dhe e para e Neolitit të hershëm) për shpimin e dhembëve njerëzore in vivo (dmth. në një person të gjallë) u gjet në Mehrgarh. Njëmbëdhjetë veshje dhëmballësh nga nëntë të rritur u zbuluan në një varr neolitik në Mehrgarh që daton nga 7,500–9,000 vjet më parë. Sipas autorëve, zbulimet e tyre dëshmojnë për një traditë fillestare dentistrie në kulturat e hershme bujqësore të atij rajoni. Një gur prove që mbante shirita ari u gjet në Banawali, që ishte me gjasa e përdorur për testimin e pastërtisë së arit (një teknikë e till përdoret akoma në disa pjesë të Indisë).

Inxhinieria hidraulike e Q. L. së Indusit

Qytetërimi i Lashtë i Luginës së Indusit në Azinë e jugut, duke përfshirë Pakistanin dhe Indinë veri-perëndimore, ishte i shquar në inxhinierinë hidraulike dhe furnizimin me ujë si dhe kanalizimet e mjetet e higjenës që ishin të parat e llojit të tyre. Midis gjërave të tjera, ata kanë sistemin e parë të njohur në botë të banjave me ujë të rrjedhshëm. Këto ekzistonin në shumë shtëpi dhe ishin të lidhura me një kanalizim të përbashkët të shkarkimit të ujërave të zeza. Shumica e shtëpive kishte gjithashtu puse private uji. Muret e qytetit funksiononin si një barrierë kundër vërshimit të ujërave. Zonat urbane të Qyt të Lug së Indusit ofronin banja publike dhe private, kanalet e shkarkimit ishin të vendosura nëpër tubacione nëntokësore të ndërtuar me tulla të shtruara dhe një sistem të sofistikuar menaxhimi të ujit me rezervuarë të shumtë. Në sistemin e kullimit, kanalizimet nga shtëpitë ishin të lidhura me kanalizime më të mëdha publike. Lothal-i ishte një port në Detin Arabik që kishte kantier detar.

Artet dhe zejtaria

Skulptura, vula, vazo qeramike të veshura me bronx, stoli ari dhe figurina anatomikisht të hollësishme në terrakotë, bronx dhe steatit janë gjetur në gjatë gërmimit të siteve. Një numër figurinash ari, terrakote dhe guri vajzash në poza kërcimi tregojnë praninë e disa formave të kërcimit. Këto figurina terrakote përfshijnë lopë, arinj, majmunë dhe qenë. Kafshët e pikturuara në shumicën e vulave në sitet e periudhës së maturisë nuk janë identifikuar qartësisht. Pjesërisht dem, pjesërisht zebër, me brirë madhështorë, ka qenë burim spekullimi. Deri tani nuk ka dëshmi të mjaftueshme për të përkrahur pohimet se kishin domethënie fatare ose kulti, por shumica e imazheve ngre çështjen nëse kafshët në imazhe të Q.L.I. janë simbole fetare apo jo. Sir John Marshall reagoi i surprizuar kur pa statujëzën e famshme prej bronxi të një vajze elegante duke kërcyer nga Mohenjo-Daro:

Kur pash për herë të parë ato e pata të vështirë të besoja se ato ishin para-historike; ato dukej se rrëzonin tërësisht idetë e ngulitura rreth artit dhe kulturës së hershme. Modelime si ky ishin të panjohura në botën e lashtë deri në periudhën helenistike të Greqisë dhe mendova, kështu se duhet të ishin bërë me siguri disa gabime; që këto figura ishin gjetur në nivele rreth 3000 vjet më të vjetra se ato në të cilat ato bënin pjesë me siguri…. Tani, në këto statujëza, është thjesht kjo vërtetësi anatomike e cila është kaq befasuese; që na bën të mahnitemi nëse në këtë çështje të rëndësishme, arti grek mund me gjasa të ketë qenë paraprirë nga skulptorët e një periudhe kaq të hershme në brigjet e Indusit.

Shumë zeje përfshirë “punimin e guackave, qeramikës dhe bërjen e rruazave prej steatiti të glazuara ose me agat” praktikosheshin dhe punimet përdoreshin për bërjen e varseve, byzylykëve dhe stolive të tjera nga gjithë fazat e kulturës Harapane. Disa nga këto zeje janë akoma të praktikuara në nënkontinentin e sotëm. Disa objekte makiazhi (një lloj i veçantë krërësh (kakai), përdorimi i kolyriumit (një locion për pastrimin e syve) dhe një pajisje e veçantë makjazhi tre në një) që janë gjetur në kontekstin Harapan kanë akoma të barazvlefshme në Indinë moderne. Figurinat femërore prej terrakote u gjetën (rreth 2800–2600 p.e.s.) që kishin ngjyrë të kuqe të vendosur në “manga” (linja e ndarjes së flokut). Vulat e gjetura në Mohenjo-Daro pikturojnë një figurë duke qëndruar në kokë dhe një tjetër e ulur këmbëkryq në atë që disa e quajnë një pozë e ngjashme me jogën (imazhi i të ashtuquajturit Pashupati). Kjo figurinë, disa herë është njohur si një Pashupati, është identifikuar në mënyra të ndryshme. Sir John Marshall e identifikoi si një përngjasim i zotit Hindu, Shiva. Nëse kjo mund të konfirmohet, do të ishte një dëshmi se disa aspekte të Hinduizmit janë më të hershëm se tekstet më të hershëm, Vedat. Një instrument si harp i pikturuar në një vulë të QLI dhe dy objekte prej guacke të gjetura në Lothal tregojnë përdorimin e instrumenteve muzikore me tela. Banorët e QLI bënë gjithashtu kukulla dhe lojra, midis të cilave zare kubikë (me një deri në gjashtë vrima në çdo faqe), që janë gjetur në site si Mohenjo-Daro.

Tregëtia dhe transporti

Ekonomia e Qyt. të Lug. së Indusit duket se varej në mënyrë domethënëse nga tregtia, e cila lehtësohej nga përparimet madhore në teknologjinë e transportit. Q.L.I. mund të ketë qenë qytetërimi i parë që përdori transportin e mjeteve me rrota. Këto përparime mund të kenë përfshirë karro të tërhequara nga qe, ashtu dhe varka. Shumica e këtyre varkave ishin me gjasa të vogla, me fund të sheshtë, ndoshta të lëvizura nga velat; gjithësesi, ka dëshmi dytësore për mjete det-lundruese. Arkeologët kanë zbuluar një kanal masiv të gërmuar dhe çfarë ata konsiderojnë si një lehtësi në formën e një kantieri detar në qytetin bregdetar të Lothal-it në Indinë perëndimore (shteti i Gujaratit). Një rrjet i gjatë kanalesh, i përdorur për vaditje, është gjetur nga H.-P. Francfort. Gjatë viteve 4300–3200 p.e.s. të periudhës së kalkolitit (Epoka e Bakrit), Qyt. i Lug. së Indusit tregon ngjashmëri në qeramikë me Turkmenistanin jugor dhe Iranin verior gjë që sugjeron zhvendosshmëri dhe tregti të konsiderueshme. Gjatë Periudhës së Hershme Harapane (rreth 3200–2600 p.e.s.), ngjashmëritë në qeramikë, vula, figurina, zbukurime etj. Dokumentojnë karvane intensive tregtare me Azinë Qendrore dhe pllajën iraniane. Duke gjykuar nga shpërndarja e artefakteve të Q.L.I., rrjetet e tregtisë, ekonomikisht të integruar në një zonë të pamatë, duke përfshirë pjesë të Afganistanit, rajonet bregdetare të Persisë, Indinë veriore dhe perëndimore si dhe Mesopotaminë. Studimi i zmalti dentar nga individë të varrosur në Harapa sugjerojnë se disa rezidentë kishin migruar në qytet nga përtej luginës së Indusit. Ka të dhëna se kontaktet tregtare shtriheshin deri në Kretë dhe me gjasa në Egjipt. Kishte një rrjet të gjerë të tregtisë detare që vepronte midis Qytetërimeve të Indusit dhe të Mesopotamisë që nga faza e mesme Harapane, me një pjesë të madhe të tregëtisë të zotëruar nga “tregëtarët e mesëm nga Dilmuni” (Bahreini dhe Failaka moderne të gjendura në gjirin persik). Kjo tregëti me distancë të largët detare u bë e mundur me zhvillimin inovativ të mjeteve lundruese të ndërtuara me dërrasa, të pajisura me një direk të vetëm qendror që mbante një velë të endur ose rrobë. Mjaft vendbanime bregdetare si Sotkagen-dor (lumi Dasht, në veri të Jiwanit), Sokhta Koh (lumi Shadi, në veri të qytetit të Pasnit) dhe Balakot-i (afër Sonmiani-t) në Pakistan së bashku me Lothal-in në Indinë perëndimore, dëshmojnë për rolin e tyre si avanposte të tregtisë së Q.L.I. Brigjet e cekta të gjendura në deltat e lumenjve lejonin tregti të gjallë detare me qytetet mesopotamike.

Mjetet e jetesës

Disa studime pas viti 1980 dëshmojnë se prodhimi i ushqimit ishte në pjesën më të madhe vendor në Luginën e Indusit. Dihet se banorët e Mehrgarh përdornin grurë dhe elb, dhe të korrat kryesore të drithit ishte elbi i zhveshur në gjashtë rreshta, një drith i nxjerr nga elbi me dy rreshta. Arkeologu Jim G. Shaffer (1999: 245) shkruan se siti i Mehrgarh “tregon se prodhimi i ushqimit ishte një fenomen vendor i Azisë së Jugut” dhe se të dhënat për të mbështetur këtë interpretim të “urbanizimit para-historik dhe organizimin kompleks shoqëror në Azinë e jugut si i bazuar në zhvillimet kulturore vendore, por jo të izoluara”. Të tjerë, si Dorian Fuller, gjithësesi, konkludojnë se rreth 2000 vjet më parë në Lindjen e Mesme gruri u aklimatizua me kushtet e Azisë së jugut.

Sistemi i mundshëm i shkrimit

Midis 400 dhe 600 simbole të veçanta të Qyt. të Lug. së Indusit janë gjetur në vula, tabela të vogla, enë qeramike dhe më shumë se një dyzinë materialesh të tjera, duke përfshirë një “tabelë shenjash” që dikur varej dukshëm në portën e fortesës së brendshme të qytetit të Dholavira-s. Mbishkrimet tipike të Q.L. së Indusit janë jo më shumë se katër ose pesë karaktere në gjatësi, shumica e të cilave (përveç Tabelës së Dholavira-s) janë të vogla; më e gjata në një sipërfaqe të veçantë, që është më e vogël se 2.54 cm katrorë, është 17 shenja e gjatë; më e gjata në ndonjë objekt (e gjetur në tre faqe të ndryshme të një objekti të prodhuar në mas) ka një gjatësi prej 26 simbolesh. Ndërsa Qyt i Lug së Indusit është i karakterizuar përgjithësisht si një shoqëri shkruese në bazë të dëshmive të këtyre mbishkrimeve, ky përshkrim është sfiduar nga Farmer, Sproat dhe Witzel (2004) të cilët argumentojnë se sistemi Indus nuk kodon një gjuhë, por përkundrazi ishte i ngjashëm me një larmi shenjash jo-gjuhësore i përdorur gjerësisht në Lindjen e Afërme dhe shoqëri të tjera, për të simbolizuar familjet, klanet, zotat dhe konceptet fetare. Të tjerë kanë pohuar se simbolet ishin ekskluzivisht të përdorur për transaksione ekonomike, por ky pohim lë të pa-shpjeguar shfaqjen e simboleve Indus në shumë objekte rituale, shumë nga të cilët ishin të prodhuar në masë në kallëpe. Asnjë paralele nuk njihet për këto shkrime të prodhuara në masë në ndonjë qytetërim tjetër të hershëm. Në një studim të vitit 2009 nga P. N. Rao et al. të publikuar në gazetën Science, shkencëtari kompjuterik, duke krahasuar modelin e simboleve të sistemeve të ndryshme të shkrimeve gjuhësore dhe jo-gjuhësore, duke përfshirë DNA dhe një programim kompjuterik gjuhësor, gjeti se modeli i shkrimit Indus është më i afërt me atë të fjalë të folura, duke mbështetur hipotezën se ai është kodimi i një gjuhe akoma të pa-njohur. Farmer, Sproat dhe Witzel kanë diskutuar këtë gjetje, duke pohuar se Rao et al. në fakt nuk krahasoi shenjat Indus me “me sistemet jo-gjuhësore të botës reale” por me “dy sisteme tërësisht artificiale të shpikur nga autorët, një konsistues në 200,000 shenja të renditura rastësisht dhe një tjetër prej 200,000 shenjash tërësisht të renditura, që ata në mënyrë të pa-drejtë pohonin se përfaqësonin strukturat e gjithë sistemeve të shenjave jo-gjuhësore të botës reale”. Farmer et al. kanë treguar gjithashtu se një krahasim i një sistemi jo-gjuhësor si shenjat heraldike mesjetare me gjuhët natyrore prodhoi rezultate të ngjashme me ato që mori Rao et al. me shenjat Indus. Ata konkluduan se metoda e përdorur nga Rao et al. nuk mund ti dallonte sistemet gjuhësore nga ata jo-gjuhësore. Mesazhet në vula janë të shkurtër për tu dekoduar nga një kompjuter. Çdo vulë ka një kombinim dallues simbolesh dhe ka pak shembuj të çdo sekuence për të prodhuar një kontekst të mjaftueshëm. Simbolet që shoqërorjnë imazhe të ndryshme nga vula në vulë, duke e bërë të pamundur për të nxjerr një kuptim për simbolet nga imazhet. Ka patur, gjithësesi, një numër interpretimesh të ofruar për kuptimin e vulave. Këto interpretime kanë qenë të karakterizuara nga ambiguiteti dhe subjektivizmi. Foto të shumë prej mijëra mbishkrimeve ekzistente janë publikuar në Corpus of Indus Seals and Inscriptions (1987, 1991, 2010), redaktuar nga Asko Parpola dhe kolegët e tij. Më parë, kërkuesit nuk kishin materiale suplementare në Corpus nga studimi i fotove të vogla në raportet e gërmimeve të Marshall (1931), MacKay (1938, 1943), Wheeler (1947), ose riprodhime në buremet më të fundit.

Besimi fetar

Besimi dhe sistemi i besimit të njerëzve të Luginës së Indusit kanë marrë vëmendje të konsiderueshme, veçanërisht nga pikpamja e identifikimit të pararendësve të perëndive dhe praktikave fetare të besimeve fetare indiane që do të zhvilloheshin më vonë në rajon. Gjithësesi, për shkak të rrallësisë së dëshmive, që është e hapur ndaj interpretimeve të larmishme dhe fakti se shkrimi Indus mbetet i pa-deshifruar, përfundimet janë pjesërisht spekulative dhe gjerësisht të bazuara në një pikëpamje retrospektive nga një prespektivë më e vonë Hindu. Një vepër e hershme ndikuese e fushës që vendosi prirjen për interpretimet Hindu të të dhënave arkeologjike të siteve të Qyt të Lug së Indusit ishte ajo e John Marshall, që në vitin 1931 e identifikuar në vazhdim si karakteristikë e spikatur e besimit të Q.L. së Indusit: një Zot i Madh Mashkull dhe një Perëndeshë Nënë; hyjnizimi ose adhurimi i kafshëve dhe bimëve; paraqitje simbolike të fallusit (linga) dhe vulvës (yoni); dhe, përdorimi i banjave dhe ujit në praktikat fetare. Interpretimet e Marshallit kanë qenë shumë të debatuara përgjatë dekadave në vazhdim.

Një vulë e luginës së Indusit tregon një figurë të ulur me një kurorë me brirë, me gjasa tricefalike dhe po ashtu itifalike, e rrethuar nga kafshë. Marshall e identifikoi figurën si një formë të hershme të zotit Hindu Shiva (ose Rudra), i cili asociohet me asketizmin, jogën and linga-n; i konsideruar si një padron i kafshëve; dhe shpesh i paraqitur me tre sy. Vula është njohur kështu si Vula Pashupati, sipas Pashupati-t (padroni i gjithë kafshëve), një epitet i Shiva-s. Ndërsa vepra e Marshallit mori disa mbështetje, shumë kritikë dhe madje edhe mbështetës kanë ngritur mjaft objeksione. Doris Meth Srinivasan ka argumentuar se figura nuk ka tre fytyra, ose posturë jogike dhe se Rudra i literaturës vedike nuk ishte mbrojtës i kafshëve të egra. Herbert Sullivan dhe Alf Hiltebeitel i kanë hedhur poshtë konkluzionet e Marshallit, me pohimin e mëparshëm që figura ishte femërore, ndërsa më vonë e asociuan figurën me Mahisha-n, Zoti Buall dhe kafshët rrethuese me vahana-t (mjetet) e zotave për katër drejtimet kardinale. Duke shkruar në vitin 2002, Gregory L. Possehl konkludonte se ndërsa do të ishte e përshtatshme të identifikohet figura si një perëndi, asocimi i tij me buallin e ujit dhe postura e tij si një disiplinë rituale, duke e lidhur atë si një proto-Shiva do të shkonte shumë larg. Megjithë kriticizmin e asocimit nga Marshalli të vulës me një ikon proto-Shiva, është interpretuar si Tirthankara Rishabhanatha nga Jainistët dhe Dr. Vilas Sangave ose një Buda i hershëm nga budistët. Historianë si Heinrich Zimmer, Thomas McEvilley janë të mendimit se ekzistojnë disa lidhje midis Jain-it të parë Tirthankara Rishabhanatha dhe Qyt të Lug së Indusit.^[104][105]

Marshalli hamendësoi ekzistencën e një kulti të adhurimit të Perëndeshës Nënë bazuar në zbulimin e mjaft figurinave femërore dhe mendimi që kjo ishte një pararendëse e shaktizmit, sekt Hindu. Gjithësesi funksioni i figurinave femërore në je popullit të Q.L.I. mbetet e paqartë dhe Possehl nuk e konsideron dëshminë për hipotezën e Marshallit se është “tmerrësisht robuste”. Disa nga baetylë të interpretuar nga Marshalli si paraqitje të shenjta fallike tani mendohet se kanë qenë përdorur si shtypës ose si goditës loje, ndërsa gurët rrethorë që mendohej se simbolizonin yoni-n u përcaktuan si veçori arkitekturore të përdorura për të mbajtur shtyllat, megjithëse mundësia e simbolizmit të tyre fetar nuk mund të përjashtohet. Shumë vula të Luginës së Indusit tregojnë kafshë, me disa prej tyre që i paraqesin në procesione, ndërsa të tjera tregojnë krijesa kimerike. Një vulë nga Mohenjo-daro tregon një përbindësh gjysëm-njeri, gjysëm-buall duke sulmuar një tigër, e cila mund të jetë një referencë për mitin sumer të një përbindëshi të till të krijuar nga perëndesha Ninhursag (ose Aruru) për luftuar Gilgameshin. Në ndryshim me qytetërimet bashkëkohëse të Egjiptit të Lashtë dhe Mesopotamisë, Qyt i Lug së Indusit nuk ndonjë pallat monumental, megjithëse qytetet e gërmuara tregojnë se shoqëria i zotëronte njohuritë inxhinierik. Kjo mund të sugjeroi se ceremonitë fetare, nëse kishte, mund të jenë gjerësisht të kufizuara në shtëpitë individuale, tempujt e vegjël, ose në qiell të hapur. Mjaft site janë propozuar nga Marshalli dhe studiuesit e mëvonshëm si të kushtuara ndaj synimeve fetare, por deri tani vetëm Banja e madhe e Mohenjo-daro-s mendohet gjerësisht se është përdorur për këtë, si një vend për purifikimin ritual. Praktikat mortore të qytetërimit harapas janë të shënuara nga diversiteti i tyre, me dëshmi të varrimit supin, fraksional (në të cilin trupi është reduktuar në mbetje skeletore nga ekspozimi ndaj elementeve përpara mbulimit përfundimtar) madje edhe kremimit.

Trashëgimia

Si pasojë e kolapsit të Q.L.I., u shfaqën kultura rajonale, që tregonin shkallë të ndryshme ndikimi nga Qyt. i Lug. së Indusit. Në ish qytetin e madh të Harapas, është zbuluar se varret që janë gjetur përputhen me një kulturë rajonale të quajtur Kultura e Varrezës H. Në të njëjtën kohë, Kultura e Qeramikës ngjyrë okre e shtrirë nga Rajastani deri në pllajën e Gangut. Kultura e Varrezës H ka dëshminë më të vjetër të kremimit; një praktikë mbizotëruese në Hinduizmin e sotëm.

Konteksti historik dhe përkatësia gjuhësore

Meluhha

Q.L.I. është përpjekur të identifikohet me toponimin Meluhha, të njohur nga tekstet sumere; Sumerët i quanin ata Meluhhaitë. Është krahasura në veçanti me qytetërimin e Elam-it (gjithashtu në konteksin e hipotezës Elamo-Dravidiane) dhe me Kretën Minoike (për shkak të paralelizmit të kulturave të izoluara si adhurimi i kudogjendur i perëndeshave dhe pikturat e kërcimit mbi dema). Faza mature e Q.L.I. është bashkëkohëse me Epokën e Hershme dhe të Mesme të Bronxit në Lindjen e Afërme, në veçanti me periudhën e Vjetër Elamite, Periudhën e Hershme Dinastike të Sumerisë deri në Dinastinë e III të Ur-it në Mesopotami, Periudhën para-pallatore të Kretës Minoike dhe Mbretërinë e Vjetër deri në Periudhën e Parë të Ndërmjetme të Egjiptit të lashtë.

Zanafilla e mundshme dravidiane nga Lindja e Afërme

Është sugjeruar shpesh se bartësit e Q.L.I. i korrespondojnë me proto-dravidianët gjuhësisht, ndarja e gjuhës proto-dravidiane i korrespondon ndarjes së kulturës së Vonë Harapane. Sot, familja e gjuhëve dravidiane është e përqëndruar më së shumti në Indinë e Jugut dhe Sri Lankën veriore dhe lindore, por xhepa të saj mbeten akoma përgjatë pjesës tjetër të Indisë dhe Pakistanit (gjuha Brahui), e cila mbështet teorinë. Indologjist finlandez, Asko Parpola konkludon se uniformiteti i shkrimeve të Luginës së Indusit pengon ndonjë mundësi të gjuhëve të ndryshme të përdorura gjerësisht dhe që në formën e hershme të gjuhës dravidiane duhet të ketë qenë gjuha e popullit të Qyt. të Lug. së Indusit. Sipas David McAlpin, gjuhët dravidiane u sollën në Indi nga emigrimi në Indi ga Elami. Sipas Renfrew dhe Cavalli-Sforza, proto-dravidiania u soll në Indi nga fermerët nga pjesa iraniane e Gjysëm Hënës Pjellore.^{[120][121][122][Shpjegimi 1]} Kivisild et al. (1999) vëren se “një fraksion i vogel i linnjës mtDNA perëndimore euro-aziatike e gjetur n ë popullsinë indiane mund të përcaktohet si një përzierje relativisht e afërt”. në rreth 9,300 ± 3,000 vjet më parë, që koinçidon me “mbërritjen në Indi të drithrave të përdorura nga gjysëm-hënën pjellore” dhe “mbështet lidhjen e sugjeruar gjuhësore midis popullsive elamite dhe dravidike”. Sipas Gallego Romero et al. (2011), kërkimi i tyre mbi tolerimin e laktozës në Indi sugjeron se “kontributi gjenetik perëndimor euro-aziatik i identifikuar nga Reich et al. (2009) pasqyron kryesisht ardhjen e gjeneve nga Irani dhe Lindja e Mesme”. Gallego Romero vëren se indianët që janë tolerant ndaj laktozës tregojnë një model gjenetik përkundrejt kësaj tolerance që është “karakteristik për mutacionin e zakonshëm evropian”. Sipas Romeros, kjo sugjeron se “mutacioni më i zakonshëm tolerant ndaj laktozës bëri një migrim dy rrugësh nga Lindja e Mesme më pak se 10,000 vjet më parë. Ndërsa mutacioni u përhap përgjatë Evropës, një tjetër eksplorues duket të ketë sjellë mutacionin drejt lindjes në Indi – me gjasa duke udhëtuar përgjatë brigjeve të Gjirit Persik ku janë gjetur xhepe të tjera të të njëjtit mutacion”. Sipas Palanichamy et al. (2015): “Prania e haplogrupeve mtDNA (HV14 dhe U1a) dhe haplogrupit të kromozomeve Y (Haplogroup L-M20) në popullsitë dravidiane tregon përhapjen e gjuhës dravidiane në Indi nga Azia perëndimore”. Sipas Lukacs and Hemphill, ndërsa ka një vazhdimësi të fortë midis kulturave neolitike dhe kalkolitike të Mehrgarh, dëshmitë dentore tregojnë se popullsia kalkolitike nuk rrjedh nga popullsia neolitike e Mehrgarh, që “sugjeron nivele të moderuara të shkëmbimit të gjeneve”. Ata vërejnë më tej se “pasardhësit e drejtëpërdrejtë të banorëve neolitikë të Mehrgarh gjenden në jug dhe lindje të Mehrgarh, në Indinë veri-perëndimore dhe skajet perëndimore të pllajës së Dekanit”, me Mehrgarh neolitike që tregon më shumë afërsi me Inamgaon kalkolitike, në jug të Mehrgarh, sesa me Mehrgarh kalkolitike.

Dasyu

Pas zbulimit të Q.L.I. në vitet 1920, u asociua menjëherë me vendasit e Dasyu-së armiqësor me tributë Rigvedike në hymne të shumta të Rigvedas. Mortimer Wheeler e interpreton pranin e shumë kufomave të pavarrosura të gjetura në nivelet e kreut të Mohenjo-Daro-s si viktima të pushtimit luftarak dhe në mënyrë të famshme pohoi se “Indra mbetet i akuzuar” për shkatërrimin e Qyt. të Lug. së Indusit. Asocimi i Q.L.I. me vendbanimin e qytetit të Dasyus mbetet tërheqës sepse shtrirja kohore e hamendësuar e migrimit të parë Indo-Arjan në Indi korrespondon qartësisht me periudhën e rënies së Q.L.I. të parë në të dhënat arkeologjike. Zbulimi i qyteteve të përparuara të Q.L.I. gjithësesi ndryshoi pikpamjen e shek. të XIX të migrimit të hershëm Indo-Arjan si një “pushtim” i një kulture të përparuar ndaj një kulture “primitive” të popullsisë autoktone, në një akulturacion gradual të barbarëve nomadë në një qytetërim të përparuar urban, të krahasueshëm em atë të me atë të migrimeve gjermanike pas rënies së Romës, ose pushtimin Kasit të Babilonisë. Kjo lëvize larg nga paralelizmat e skenareve të thjeshtëzuara pushtuese në mindimin rreth transferimit gjuhësor dhe lëvizjes së popullsisë në përgjithëse, si në rastin e migrimit të folësve të proto-greqishtes në Greqi, ose Indo-Evropianizimin e Evropës Perëndimore.

Munda

Gjuha Proto-Munda dhe një “phylum i humbur” (ndoshta i lidhur ose paraardhës i gjuhës Nihali)^[128] është propozuar si kanditatë të tjerë për të qenë gjuha e Q.L.I..Michael Witzel sugjeron një gjuhë themeli, pararendëse që është e ngjashme me gjuhët austro-aziatike, siç është gjuha Khasi; ai argumenton se Rigveda tregon shenja të këtij ndikimi hipotetik harapan në nivelin më të hershëm historik dhe dravidiane vetëm në nivelet më të vona, duke sugjeruar se folësit e kësaj gjuhe austro-aziatike ishin banorët origjinalë të Punjabit dhe se indo-arianët u takuan me folësit e gjuhës dravidiane vetëm në kohët më të vona.

Qytetet

Një kulturë e sofistikuar dhe teknologjikisht e përparuar është e dukshme në Qyt e Lug së Indus duke i bërë ato qendrat e para urbane në rajon. Cilësia e planifikimit urban të qyteteve sugjeron zotërimin e planifikimit urban dhe qeverive efiçente qetetase që vendosnin një përparësi të lartë në higjenën, ose aksesibilitetin e ritualeve fetare. Siç shihet në Harapa, Mohenjo-Daro dhe në Rakhigarhi-n pjesërisht të gërmuar së fundmi, ky planifikim urban përfshinte sistemet e para botërore të kanalizimeve për higjenën publike. Brenda qytetit, shtëpitë e veçanta ose grupet e shtëpive merrnin ujë nga puset. Nga një dhomë që duket se vendosur anash për larjen, uji i harxhuar drejtohej për në kanalet kullues të mbuluar, që shtriheshin në rrugët kryesore. Shtëpitë hapeshin vetëm ndaj oborreve të brendshëm dhe rrugicave më të vogla. Sistemet e lashta të shkarkimit të ujërave të zeza dhe kullimit që u zhvilluan dhe u përdorën në qytetet përgjatë rajonit të Indusit ishin më të përparuar se ndonjë i gjetur në sitet urbane bashkëkohore në Lindjen e Mesme dhe madje më efiçent se ata në shumë zonë të Pakistanit dhe Indisë së sotme. Arkitektura e përparuar e qyteteve harapase është treguar nga kantieret detare, hambarët, depot, platformat prej tulle dhe muret mbrojtës. Muret masive të qyteteve të Indusit me shumë gjasa i mbronin harapanët nga vërshimet e ujërave dhe mund të kenë shmangur konfliktet ushtarake. Qëllimi i fortesave mbetet i debatuar. Në ndryshim të thellë me qytetërimet bashkëkohore, si ai i Mesopotamisë dhe Egjiptit të lashtë, nuk u ndërtuan struktura të mëdha monumentale. Nuk ka të dhëna përfundimtare për praninë e pallateve ose tempujve—apo mbretër, ushtri dhe priftërinj. Disa struktura mendohet se kanë qenë hambarë. Në një qytet është gjetur një banjë e stërmadhe e mirë-ndërtuar (“Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s“), e cila mund të ketë qenë një banjë publike. Megjithëse fortesat e qytetit ishin të rrethuara me mure, nuk është arritur të sqarohet nëse këto struktura ishin mbrojtëse apo jo. Ato mund të kenë qenë ndërtuar për të shmangur vërshimet e ujërave. Shumica e banorëve të qytetit duket se kanë qenë tregëtarë ose artizanë, që jetonin me të tjerët duke ndjekur të njëjtin profesion në lagjet e mirë-përcaktuara. Materialet nga rajonet e largëta përdoreshin për krijimin e vulave, rruazave dhe objekteve të tjera. Megjithëse disa shtëpi ishin më të mëdha se të tjerat, qytetet e Q.L.I. ishin të shquara për barazitizmin e tyre të dukshëm megjithëse relativ. Të gjitha shtëpitë kishin akses te uji dhe lehtësitë e kanalizimeve dhe kullimit. Kjo jep përshtypjen e një shoqërie relativisht me pak përqëndrim pasurie, megjithëse shihen zbukurime personale me nivele të ndryshme. Para-historia e rajoneve kufitare Indo-Iraniane tregojnë një rritje të qëndrueshme përgjatë kohës të numrit dhe dendësisë së vendbanimeve. Popullsia u rrit në rrafshirat e Indusit për shkak të gjuetisë dhe mbledhjes së frutave dhe bimëve.

Mohenjo-daro

Mohenjo-daro (sindhi: موئن جو دڙو, urdu: موئن جو دڑو), fjalë për fjalë Kodra e njerëzve të vdekur; është një sti arkeologjik në provincën e Sindhit të Pakistanit. I ndërtuar rreth vitit 2500 p.e.s., ishte një nga vendbanimet më të mëdha të Qyt. të Lug. së Indusit dhe një nga vendbanimet urbane madhore më të hershme të botës, bashkëkohës me qytetërimet e Egjiptit të Lashtë, Mesopotamisë, Qytetërimin Minoik të Kretës dhe Qyt. Norte Chico. Mohenjo-daro u braktis në shek. e XIX p.e.s. pas rënies së Qyt. të Lug. së Indusit dhe siti nuk u zbulua deri në vitet 1920. Gërmime domethënëse janë kryer që atëherë dhe siti i qytetit është shpallur trashëgimi botërore nga UNESCO në vitin 1980. Aktualisht siti është i kërcënuar nga erozioni dhe restaurimet e papërshtashme. Siti i Mohenjo-daro është paraqitur në kartmonedhën pakistaneze prej 20 rupishë. Mohenjo-daro, emri modern i sitit, ka qenë interpretuar në mënyra të ndryshme si “Pirgu i të vdekurve” në gjuhën sindhi dhe si “Pirgu i Mohanit” (ku Mohan është Krishna). Emri zanafillës është i panjohur. Bazuar në analizën e një vule të Mohenjo-daros, Iravatham Mahadevan hamendësoi se emri i vjetër i qytetit mund të ketë qenë Kukkutarma (“qyteti [-rma] i gjelave [kukkuta]”). Lufta e gjelave mund të ketë pasur domethënie rituale dhe fetare për qytetin, me rraca të zbutura pulash për qëllime të shenjta, më shumë se sa si burim ushqimi. Mohenjo-daro mund të ketë qenë një pikë shpërndarjeje për zbutjen e përgjithshme të pulave.

Vendndodhja

Mohenjo-daro gjendet në perëndim të Lumit Indus në distriktin Larkana, të provincës Sindh të Pakistanit, një një pozicion qendror midis Lumit Indus dhe Lumit Ghaggar-Hakra. Është i vendosur në një breg të Pleistocenit në mes të fushës alluvionale të Luginës së Indusit, rreth 28 km nga qyteti i Larkana-s. maja ishte e shquar gjatë kohës së Qyt të Lug së Indusit, duke i lejuar qytetit të qëndronte mbi fushën rrethuese aluvinale, por që atëherë vërshimet e mëvonshme të ujërave e kanë mbuluar shumicën e kodrës në depozitime aluvionale. Indusi rrjedh akoma në krahun lindor të sitit, por shtrati lumor Ghaggar-Hakra në krahun perëndimor tashmë është tharë.

Konteksti historik

Mohenjo-daro u ndërtua në shek. e XXVI p.e.s.. Ishte një nga qytetet më të mëdhenj të Qyt. të Lug. së Indusit, i njohur edhe si Qytetërimi Harapas, që u zhvillua rreth vitit 3000 p.e.s. nga Kultura para-historike e Indusit. Në kulmin e tij, Qyt. i Lug. së Indusit u shtri shumë në atë që sot është Pakistani dhe India veriore, duke u shtrirë në perëndim deri në kufijtë e Iranit, në jug deri në Gujarat dhe në veri deri në avanpostin e Baktrias, me qendrat më të mëdha urbane në Harapa, Mohenjo-daro, Lothali, Kalibangani, Dholavira dhe Rakhigarhi. Mohenjo-daro ishte qyteti më i përparuar i kohës së tij, i shquar për inxhinierinë civile të sofistikuar dhe planifikimin urban. Kur Qyt. i Lug. së Indusit pësoi një rënie të papritur rreth vitit 1900 p.e.s., Mohenjo-daro u braktis.

Rizbulimi dhe gërmimet

Rrënojat e qytetit mbetën të padokumentuara rreth 3,700 vjet deri sa R. D. Banerji, një zyrtar i Archaeological Survey of India, vizitoi sitin në vitet 1919–1920, duke identifikuar stupa-n budiste (150–500 të e.s.) dhe duke gjetur një gur stralli krruajtës që e bindi atë për lashtësinë e sitit. Kjo çoi në gërmime në shkallë të gjerë të Mohenjo-daros të drejtuara nga Kashinath Narayan Dikshit në vitet 1924–1925 dhe nga John Marshall në vitet 1925–1926. Në vitet 1930, gërmime të rëndësishme u ndërmorën në sit nën drejtimin e Marshall, D. K. Dikshitar dhe Ernest Mackay. Gërmime të mëtejshme u kryen në vitin 1945 nga Ahmad Hasan Dani dhe Mortimer Wheeler. Seria e fundit e rëndësishme e gërmimeve u krye në vitet 1964–1965 nga Dr. George F. Dales. Pas vitit 1965 gërmimet u ndaluan për shkak të dëmtimeve klimaterike të strukturave të ekspozuara dhe vetëm projektet u lejuan në sit gërmimet shpëtuese, vëzhgimet sipërfaqësore dhe projektet konservuese. Gjithësesi, në vitet 1980, grupe studimi gjermane dhe italiane të drejtuara nga Dr. Michael Jansen dhe Dr. Maurizio Tosi përdorën teknika arkeologjike më pak invazive, si dokumentimi arkitekturor, studime sipërfaqësore dhe analiza lokalizuese, për të mbledhur informacione të mëtejshme rreth Mohenjo-daros. Një studim i ndërmarë në vitin 2015 nga National Fund of Pakistan për Mohenjo-daron zbuloi se siti është më i madh se zona e nxjerr në dritë.

Arkitektura dhe infrastruktura urbane

Mohenjo-daro ka një planimetri të bazuar në rrjet rrugësh të ndërtesave drejtëvizore. Shumica ishin ndërtuar me tulla të pjekura dhe llaç; disa përfshinin tulla të thara në diell dhe superstruktura druri. Shtrirja e sitit të Mohenjo-daros është vlerësuar rreth 300 hektarë. Oxford Handbook of Cities in World History ofron një vlerësim të “dobët” për një maksimum popullsie prej rreth 40,000. Madhësia e dukshme e qytetit dhe pajisja e tij me ndërtesa publike dhe lehtësi, sugjerojnë një nivel të lartë të organizimit shoqëror. Qyteti është i ndarë në dy pjesë, i ashtu-quajturi akropol dhe qyteti i poshtëm. Akropoli – një pirg tullash rreth 12 m i lartë – është mësuar se mbështeste banjat publike, një strukturë e madhe rezidenciale e projektuar për të mbajtur rreth 5,000 banorë dhe dy ansamble të mëdhenj sallash. Qyteti kishte një treg qendror, me një pus të madh qendror. Familjet e veçanta ose grupe familjesh e mernin ujin e tyre nga puse më të vegjël. Shkarkimi i ujit ishte i kanalizuar në kanalizime të mbuluara që shtriheshin përgjatë rrugëve kryesore. Disa shtëpi, me gjasa ato të banorëve më të shquar, përfshinin dhoma që duket se vendoseshin anash për larje dhe një ndërtesë kishte një furrë nëntokësore (të njohur si në hipokaust), me gjasa për nxehjen e ujit të banjës. Shumica e shtëpive kishin oborre të brendshme, me dyer që hapeshin në rrugicat anësore. Disa ndërtesa kishin dy kate. Në vitin 1950, Sir Mortimer Wheeler identifikoi një ndërtesë të madhe në Mohenjo-daro si një “Hambar i Madh”. Disa mure ndarës në superstrukturën e tij masive prej druri dukej se ishin ndarje për depozitimin e grurit, të plotësuara me hapje ajrimi për të tharë grurin. Sipas Wheeler, qerret duhet të kenë prurë grurë nga fushat bujqësore dhe e shkarkonin atë drejtëpërdrejtë në ndarjet e depozitimit të grurit. Gjithësesi, Jonathan Mark Kenoyer vërejti mungesën tërësore të dëshmive për grurë në “hambarë”, e cila, argumentoi ai, mund të quhet kështu më mirë një “Sallë e madhe” me funksion të panjohur. Afër “Hambarit të Madh” është një banjë publike e madhe dhe e sofistikuar, shpesh e quajtur Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s. Nga një oborr me kolonadë, shkallët zbresin në ujëmbledhësin e ndërtuar me tulla, që ishte i papërshkueshëm nga uji me një shtresë bitumi. Pellgu ishte 12 m i gjatë, 7 m i gjerë dhe 2.4 m i thellë. Mund të ketë qenë përdorur për purifikim fetar. Ndërtesa të tjera të mëdha përfshijnë një “Sallon me shtylla”, i menduar për të qenë një sallë mbledhjeje ose diçka e tillë dhe i ashtu-quajturi “Salloni i Kolegjit”, një kompleks ndërtesash që përfshinte 78 dhoma, që mendohet se ka qenë një rezidencë për priftërinjtë. Mohenjo-daro nuk kishte mure rrethuese të qytetit, por ishte i fortifikuar me kulla rojash në perëndim të vendbanimit kryesor dhe fortifikime mbrojtëse në jug. Duke konsideruar këto fortifikime dhe strukturën e qyteteve kryesore të Luginës së Indusit si Harapa, është konkluduar se Mohenjo-daro ishte një qendër administrative. Si Harapa ashtu dhe Mohenjo-daro ndajnë relativisht të njëjtin model arkitekturor dhe përgjithësisht nuk ishin të fortifikuara rëndë si sitet e tjera të Luginës së Indusit. Është e dukshme nga modelet identike të gjithë qyteteve të Qyt. të Lug. së Indusit se ishin si tip qendrash politike ose administrative, por shtrirja dhe funksioni i një qendre administrative mbetet i paqartë. Mohenjo-daro u shkatërrua dhe u ndërtua të paktën shtatë herë. Çdo herë, qyteti i ri ndërtohej drejtëpërdrejtë në krye të më të vjetrit. Shkaku i shkatërrimeve mendohet se ka qenë vërshimi i ujërave të Lumit Indus.

Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s

Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s mund të jetë e para e llojit të saj në periudhën para-historike. Ky qytet para-historik kishte më shumë se 700 puse dhe shumica e shtëpive të tij kishin të paktën një pus privat. Banja e Madhe në Mohenjo-daro është një nga strukturat më të njohura midis rrënojave të Qyt. Lug. së Indusit në Mohenjo-daro në Sindhi të Pakistanit. Dëshmitë arkeologjike tregojnë se Banja e Madhe u ndërtua në mijëvjeçarin e III p.e.s., vetëm pak kohë pas ngritjes së bregut të akropolit ku gjendet. U zbulua gjatë gërmimeve arkeologjike të vitit 1926.

Veçoritë

Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s është konsideruar si “ujëmbedhësi më i hershëm publik në botën e lashtë”. Ajo është 11.88 metra x 7.01 metra ka një thellësi maksimale prej 2.43 metrash. Dy shkallë të gjera, njëra në veri dhe tjetra në jug, shërbenin si hyrje për në strukturë. Një pirg 1 metër i gjerë dhe 40 centimetra është i pranishëm në fund të këtyre shkallëve. U gjet gjithashtu një vrimë në njërin fund të Banjës që mund të ketë qenë përdorur për ta prurë ujin në të. Dyshemeja e ujëmbledhësit ishte e papërshkueshme nga uji për shkak të tullave të vendosura ngjitur me stuko gipsi dhe muret anësorë ishin të ndërtuar në po këtë mënyrë. Për ta bërë ujëmbledhësin edhe më të papërshkueshëm nga uji, ishte vendosur një shtresë e trashë bitumi përgjatë anëve dhe me gjasa edhe në dysheme. Kolonadat prej tulle u zbuluan në krahët lindor, verior dhe jugor. Kolonat e konservuara kanë cepa me shkallë që mund të ketë mbajtur tabela druri ose korniza. Dy dyer të mëdha të çojnë në kompleks nga jugu dhe hyrjet e tjera ishin nga veriu dhe lindja. Një seri dhomash janë gjetur përgjatë krahut lindor të ndërtesës dhe në një dhomë është një pus që mund të ketë furnizuar një pjesë të ujit të nevojshëm për mbushjen e ujëmbledhësit. Uji i shiut mund të jetë grumbulluar për këtë qëllim, por nuk janë gjetur gryka kanalesh prurëse. Ka një pellg të gjatë larës të ndërtuar me tulla të papërshkrueshme nga uji. Shumica e studiuesve bien dakord se ky ujëmbledhës duhet të ketë qenë përdorur për funksione të veçanta fetare ku uji përdorej për të purifikuar dhe rinovuar mirë-qenien e larësve. Përmes rrugës së Banjës së Madhe, ishte një ndërtesë e madhe që kishte mjaft dhoma dhe veranda, me dy palë shkallë që të çonin në katin e sipër dhe në çati; dhe duke konsideruar madhësinë dhe afërsinë me Banjën e Madhe, kjo ndërtesë është përpjekur të emërtohet si shtëmi i priftit/mjaft priftërinjve dhe të etiketohet si “kolegji i priftërinjve”.ref name=singh149-150/>

Artifakte të shquara

Objekte të shumta të gjetura në gërmime përfshijnë figura të ulura dhe në këmbë, vegla bakri dhe guri, vula të gdhendura, shkallë peshimi dhe pesha, stoli ari dhe diaspri si dhe lodra fëmijësh. Shumë objekte të rëndësishme nga Mohenjo-daro janë konservuar në Muzeun Kombëtar të Indisë në Delhi dhe në Muzeun Kombëtar të Pakistanit në Karaçi. Në vitin 1939, një koleksion përfaqësues artifaktesh të gërmuara në sit u transferua në British Museum nga drejtori i përgjithshëm i Archaeological Survey of India.

Vajza kërcimtare

Një statujëz bronxi e etiketuar si “Vajza kërcimtare”, 10.5 cm e lartë dhe rreth 4,500 vjeçare, u gjet në ‘zonën HR’ të Mohenjo-daros në vitin 1926. Në vitin 1973, arkeologu britanik Mortimer Wheeler e përshkroi atë si statujëzën e tij të para-pëlqyer:

“Ajo është rreth pesëmbëdhjetë vjeçe duhet menduar, jo më shumë, por ajo qëndron me byzylyk në krahët e saj dhe asgjë tjetër. Një vajzë e përsosur, për momentin, përsosmërisht konfidente në veten e saj dhe te bota. Nuk ka asgjë tjetër si ajo, mendoj, në botë”.

John Marshall, një tjetër arkeolog në Mohenjo-daro, e përshkoi figurën si “një vajzë e re, dora e saj në mes në një posturë gjysëm të shkujdesur dhe këmbët lehtësisht të nxjerra përpara sikur ndjek ritmin e muzikës me këmbët e saj”. Arkeologu Gregory Possehl tha për statujëzën se “Në mund të mos jemi të sigurt se ajo ishte një kërcimtare, por ajo ishte mirë në atë që bënte dhe çfarë dinte”. Statujëza çoi në dy zbulime të rëndësishme rreth qytetërimit: së pari, se ata zotëronin përzierjen e metalit, farkëtimin dhe metoda të tjera të sofistikuara të përpunimit të metalit dhe së dyti se zbavitja, veçanërisht kërcimi, ishte pjesë e kulturës.

Prifti-mbret

Në vitin 1927, një figurë e ulur mashkullore në gurë të but u gjet në një ndërtesë me zbukurime të pazakonta qeramike dhe një nike muri. Megjithëse nuk ka dëshmi se prifti apo monarku drejtonte Mohenjo-daron, arkeologët e etiketuan këtë figurë dinjitari një “Prift-mbret”. Skulptura është 17.5 cm e gjatë dhe paraqet një burr me mjekërr me fashë ose rrip rreth kokës së tij, një shirit krahu dhe një mante të dekoruar me motive tërfili që fillimisht ishin të ngjyrosur me pigment të kuq. Dy skajet e fashos së varen në shpinë. Floku është krehur me kujdes në drejtimin e mbrapëm të kokës por nuk është e pranishme ndonjë lidhje. Pjesa e mbrapme e sheshtë e kokës mund të ketë patur një lidhje të gdhendur veçmas, ose mund të ketë mbajtur një kurorë më të sofistikuar me brirë ose pendë. Dy vrima tepër të stilizuara poshtë veshëve sugjerojnë një varëse ose zbukurime të tjera të kokës ishin të vendosura në të. Supi i majtë më mantelin e dekoruar me tërfil, me dizajne me rreth të dyfishtë dhe rreth të vetëm që fillimisht ishin të ngjyrosur me pigment të kuq. Vrimat e shpuara në qendër të çdo rrethi tregojnë se ata ishin bërë me një shpim të veçantë dhe pastaj të përfunduara me një daltë. Sytë janë thellësisht të skalitur dhe mund të kenë pasur zbukurime. Buza e sipërme është e rruajtur dhe një mjekërr e shkurtër e mirë-mbajtur kornizon fytyrën.

Emblema Pashupati

Një vulë apo emblemë e zbuluar në sit mban imazhin e një figure të ulur këmbëkryq dhe me gjasa itifalik i rrethuar nga kafshë. Figura është interpretuar nga disa studiues si një yogi dhe nga të tjerë si një “proto-Shiva” me tre kokë si “Padroni i kafshëve”.

Varsja me shtatë fije

Sir Mortimer Wheeler ishte veçanërisht i magjepsur me këtë artifakt, që ai besonte se ishte të paktën 4,500 vjeçar. Varsja ka një mbërtheckë në formë S-je me shtatë fije, secila mbi 1.2 m e gjatë, me pjesë të çmuara si rruaza që lidheshin me çdo krahë të “S” me filigran. Secila fije ka midis 220 deri në 230 pjesëza shumë-faqëshe dhe ka rreth 1,600 pjesëza në tërësi. Varsja peshon rreth 250 gramë e gjitha dhe aktualisht mbahet në një koleksion privat në Indi.

Konservimi dhe gjendja aktuale

Puna konservuaese për Mohenjo-daron u pezullua në dhjetorin e vitit 1996 pasi financimi nga qeveria e Pakistanit dhe organizatat ndërkombëtare ndaloi. Puna për konservimin e sitit rifilloi në prillin e vitit 1997, duke përdorur fonde të mundësuara nga UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). Plani 20-vjetësh i financimit ofronte 10 million $ për të mbrojtur sitin dhe strukturat e mbajtura në këmbë nga përmbytjet. Në vitin 2011, përgjegjësia për rajtjen e sitit u transferua te qeveria e Sindhit. Aktualisht siti është i kërcënuar nga kripshmëria e ujërave tokësore dhe restaurimi i papërshtatshëm. Shumë mure tashmë janë rrëzuar, ndërsa të tjerë janë duke u shkërrmoqur nga fundi. Në vitin 2012, arkeologët pakistanezë paralajmëruan se, pa masa të përmirësuar konservimi, siti mund të zhduket rreth vitit 2030. Siti i Mohenjo-daro-s u kërcënua edhe më tepër në janar të vitit 2014, kur Bilawal Bhutto Zardari e zgjodhi sitin për ceremoninë organizuese të Festivalit Sindh. Duke bërë kështu, qeveria e Partisë së Popullit të Pakistanit e ekspozoi sitin ndaj operacioneve mekanike, duke përfshirë gërmime dhe shpime. Arkeologët me Farzand Masih-un, kreun e Departamentit të Arkeologjisë në Universitetin e Punjabit, paralajmëruan kundër pregatitjeve duke pohuar se ky lloj aktiviteti ishte i ndaluar nga “Antiquity Act”. “Ju nuk mund të as të ngulni një gozhdë në sitin arkeologjik”, tha ai. Më 31 janar 2014, u hap një çështje në Gjykatën e Lartë të Sindhit për të ndaluar qeverinë e Sindhit nga vazhdimi i planit të eventit.

Harapa

Harapa (shqiptimi panjabi: ɦəɽəppaː; urdu: ہڑپّہا) është një sit arkeologjik në Punjab, në Pakistan, rreth 24 km në perëndim të Sahiwalit. Siti e ka marë emrin nga fshati modern i gjendur pranë ish rrjedhës së Lumit Ravi. Fshati aktual i Harapa-s është 6 km nga siti i lashtë. Megjithëse Harapa moderne ka një stacion hekurudhor të trashëguar nga periudha e sundimit britanik, sot është veç një qytet i vogël në kryqëzm të rrugëve me 15,000 banorë. Siti i qytetit të lashtë përmban rrënoja të një qyteti të fortifikuar të Epokës së Bronxit, që ishte pjesë e Kulturës së Varrezës H dhe Qyt. të Lug. së Indusit, i përqëndruar në në rajonin e Sindhit dhe të Punjabit. Qyteti besohet se ka pasur deri në 23,500 rezidentë dhe zinte rreth 150 ha me shtëpi të bëra me baltë në shtrirjen e tij më të madhe gjatë fazës së Maturisë Harapase (2600–1900 p.e.s.), që është konsideruar i madh për kohën e tij. Si konvencion arkeologjik të emërtimit të një qytetërimi të hershëm të panjohur nga siti i tij i parë i gërmuar, Qytetërimi i Luginës së Indusit quhet gjithashtu Qytetërimi Harapas. Qyteti i lashtë i Harapa-s ishte dëmtuar rëndë gjatë sundimit britanik, kur tullat nga rrënojat u përdorën si çakull për ndërtimin e Hekurudhës Lahore-Multan. Në vitin 2005, një skemë kontroverse parku lojrash në sit u braktis kur ndërtuesit nxorën në sipërfaqe shumë artifakte arkeologjike gjatë fazave të hershme të punimeve. Një lutje nga arkeologu pakistanez Ahmad Hasan Dani drejtuar Ministrisë së Kulturës së Pakistanit çoi në resturimin e sitit.

Historia

Qytetërimi i Luginës së Indusit (i njohur gjithashtu edhe si Kultura Harapase) i ka rrënjët e tij më të hershme në kultura si ajo e Mehrgarh, afërsisht në vitin 6000 p.e.s.. Dy qytetet më të mëdha, Mohenjo-daro and Harapa, u shfaqën rreth vitit 2600 p.e.s. përgjatë luginës së Lumit Indus në rajonin e Punjabit dhe Sindhit. Qytetërimi, me një sistem të mundshëm shkrimi, qendra urbane dhe struktura të ndryshme shoqërore dhe sistem ekonomik, u rizbulua në vitet 1920 pas gërmimeve në Mohenjo-daro në Sindh afër Larkanas dhe Harapa, në perëndim të Punjabit në jug të Lahores. Një numër sitesh të tjerë që shtriheshin nga kodrat në këmbët e Himalajave në lindje të Punxhabit, në Indi në veri, deri në Guxharat në jug dhe lindje si dhe deri në Balukistanin pakistanez në perëndim janë zbuluar gjithashtu si dhe studiuar. Megjithëse siti arkeologjik në Harapa u dëmtua në vitin 1857 kur inxhinierët e ndërtimit të hekurudhës Lahore-Multan (si pjesë rrjetit hekurudhor të Sindit dhe Punjabit), përdorën tullat nga rrënojat e Harapa-s shtrimin e çakull, gjithësesi u gjentën një shumësi artifaktesh. Tullat e zbuluara ishin të bëra me rërë të kuqe, baltë, gure dhe ishin të pjekura në temperatura shumë të larta. Studimet gjenetike i kanë kategorizuar harapasit në Haplogrupin L-M20.

Kultura dhe ekonomia

Qyt. i Lug. së Indusit ishte kryesisht një kulturë urbane e mbështetur në tepricat e prodhimit bujqësore dhe në tregti, kjo e fundit përfshin tregtinë me Sumerinë në Mesopotaminë e jugut. Si Mohenjo-daro ashtu dhe Harapa janë të karakterizuara përgjithësisht nga pasja e “lagjeve të diferencuara banimi, shtëpi me tulla me çati të sheshta dhe qendra të fortifikuara administrative ose fetare”. Megjithëse ngjashmëri të tilla i dhanë udhë debateve për ekzistencën e një sistemi të standardizuar të planimetrisë dhe planifikimit urban, ngjashmëritë janë gjerësisht për shkak të pranisë së një tipi gjysëm-ortogonal të planimetrisë urbane dhe një krahasimi të planimetrive të Mohenjo-daros dhe Harapa-s tregon se ato në fakt janë të renditura në një mënyrë mjaft të ndryshme. Peshat dhe masat e Qyt. të Lug. së Indusit, nga ana tjetër, ishin shumë të standardizuara dhe konform një seti gradësh të shkallëzuara. Emblema apo vula dalluese përdoreshin, midis të tjerave, ndoshta për identifikimin e pronave dhe trasportimin e mallrave. Megjithëse bakri dhe bronxi përdoreshin, hekuri nuk kish hyr akoma në përdorim. “Pambuku endej dhe ngjyrosej për bërjen e veshjeve; kultivohej gruri, orizi dhe një larmi perimesh dhe frutash; dhe një numë kafshësh, duke përfshirë gjedhin brahman (Bos taurus indicus), ishin zbutur,” ashtu si dhe “gjelat për luftim”. Qeramika e punuar në rrotë—disa nga të cilat të zbukuruara me kafshë dhe motife gjeometrike—janë gjetur me shumicë në të gjithë sitet kryesore të Q.L. së Indusit. Një administrim i centralizuar për secilin qytet, megjithëse jo i gjithë qytetërimi, është konkluduar nga uniformiteti kulturor i zbuluar; gjithësesi, mbetet e paqartë nëse autoriteti mbahej nga një oligarki tregëtare. Harapasit kishin ndoshta rrugë tregëtare përgjatë Lumit Indus që shkonin deri në Gjirin Persik, Mesopotami dhe Egjipt. Disa nga gjërat më të çmuar të tregëtuara ishin karneliani dhe lapis lazuli. Ajo që është e qartë është se shoqëria harapase nuk ishte plotësisht paqësore, e treguar nga skeletet njerëzore, me raportin më të lartë të dëmtimit të gjetur në para-historinë e Azisë së jugut (15.5%). Analizat paleopatologjike tregojnë se lebroza dhe turbekulozi ishin të pranishme në Harapa, me mbizotërimin e të dy sëmundjeve dhe traumave në skeletet nga Zona G (një skelet gjendet në jug-lindje të mureve të qytetit). Për më tepër, raporti i traumave kranio-faciale dhe infektimet rritet përgjatë kohës, duke treguar se qytetërimi u shkatërrua nëpërmjet sëmundjeve dhe dëmtimeve. Bioarkeologët që ekzaminuan mbetjet kanë sugjeruar se dëshmitë e kombinuara për diferenca në trajtimin mortor dhe epidemiologjik tregojnë se disa individë dhe komunitete në Harapa ishin të përjashtuar nga aksesi në burimet bazë si shëndeti dhe siguria, një veçori bazë e shoqërive hierarkike nëpër botë.

Arkeologjia

Gërmuesit e sitit kanë propozuar kronologjinë në vazhdim për banimin e Harapa-s:

1. Aspekti Ravi i fazës Hakra, rreth 3300 – 2800 p.e.s.
2. Faza Kot Dijian (Periudha e Hershme Harapase), rr. 2800 – 2600 p.e.s.
3. Faza Harapase, rr. 2600 – 1900 p.e.s.
4. Faza Kalimtare, rr. 1900 – 1800 p.e.s.
5. Faza e Vonë Harapase, rr. 1800 – 1300 p.e.s.

Artifaktet më elegante dhe më të errëta të zbuluara janë emblemat ose vulat e vogla katrore prej steatiti të gdhendura me figura njerëzore ose motive kafshësh. Një numër i madh emblemash janë gjetur në site si Mohenjo-daro dhe Harapa. Shumë kanë mbishkrime piktografike përgjithësisht të konsideruara si një formë shkrimi. Megjithë përpjekjet e filologjistëve nga gjithë anët e botës dhe megjithë përdorimin e analizave moderne kriptografike, shenjat mbeten të pa-deshifruara. Është gjithashtu e panjohur nëse ato pasqyrojnë ndonjë gjuhë proto-dravidike ose ndonjë tjetër gjuhë jo-vedike. Atribuimi i ikonografisë dhe epigrafisë së Qyt. të Lug. së Indusit me kulturat e njohura historikisht është skajshmërisht problematike, pjesërisht për shkak të rrallësisë mjaftë të madhe të dëshmive të tilla arkeologjike, ashtu si dhe projektimi i shqetësimeve politike moderne të Azisë së jugut në gjetjet arkeologjike të rajonit. Kjo është veçanërisht e dukshme në interpretimet rrënjësisht të ndryshme të kulturës materiale harapase, siç shihet si nga studiuesit pakistanezë dhe indianë. Në shkurt të vitit 2006 një mësues në fshatin Sembian-Kandiyur në Tamil Nadu zbuloi një gur me një mbishkrim të vlerësuar si mbi 3,500 vjeçar. epigrafisti indian Iravatham Mahadevan konkludoi se katër shenjat ishin të shkrimit të Q.L.I. dhe e quajti gjetjen “zbulimin më të madh arkeologjik të një shekulli në Tamil Nadu”. Bazuar në këtë dëshmi ai vazhdonte të sugjeronte se gjuha e përdorur në Luginën e Indusit ishte me origjinë dravidiane. Gjithësesi, mungesa e një Epoke Bronxi në Indinë e Jugut, kontraston me njohuritë teknikave të punimit të bronxit në kulturat e Luginës së Indusit, vë në pikëpyetje vlefshmërinë e kësaj hipoteze.

Simbole të hershme të ngjashme me shkrimin e Q.L.I.

Tableta balte dhe guri të zbuluara në Harapa, të cilat u datuan nëpërmjet karbonit midis viteve 3300–3200 p.e.s., përmbajnë forma tridenti dhe shenja si lule. “Është një pikëpyetje e madhe nëse në mund ta quajmë atë që është gjetur si një shkrim të vërtetë, por ne kemi gjetur simbole që kanë ngjashmëri me atë që do të bëhej skripti Indus” tha Dr. Richard Meadow i Universitetit të Harvardit, drejtor i Harappa Archeological Research Project. Ky shkrim primitive është vendosur lehtësisht më herët se shkrimet primitive të sumerëve në Mesopotami, të datuar rreth 3100 p.e.s. Këto shenja kanë ngjashmëri me atë që më vonë u bë Skripti Indus.

Dholavira

Dholavira është një sit arkeologjik në Khadirbet në Bhachau Taluka të distriktit Kutch, në shtetin e Guxharatit në Indinë perëndimore, që e ka marr emrin e tij nga fshati modern 1 km në jug të tij. Ky fshat është 165 km nga Radhanpuri. I njohur gjithashtu nga vendasit si Kotada timba, siti përbëhet nga rrënoja të qyteti të lashtë të Qytetërimit të Luginës së Indusit. Është një nga pesë sitet më të mëdha të këtij qytetërimi dhe siti arkeologjik më i shquar në Indi që i përketë Qyt. të Lug. së Indusit. Konsiderohet gjithashtu se ishte qyteti më i madh i kohës së tij. Gjendet në ishullin Khadir bet në strehën e kafshëve të egra në Shkretëtirën Kutch në Rann-in e Madh të Kutch-it. Zona e sitit të plotë është më shumë se 100 ha. Siti ka qenë i banuar afërsisht nga viti 2650 p.e.s., duke rënë ngadalësisht afërsisht pas vitit 2100 p.e.s.. U braktis shkurtimisht për tu ribanuar afërsisht deri në vitin 1450 p.e.s..

Dholavira gjendet në Guxharat të Indisë dhe ka një seri ujëmbledhësish dhe puse me shkallë si dhe sistemin e tij të menaxhimit të ujit është quajtur “unik”. Dholavira kishte të paktën pesë banja, madhësia e njërës prej tyre është e krahasueshme me Banjën e Madhe të Mohenjo-daro-s. Siti u zbulua në vitet 1967–1968 nga J. P. Joshi, ishte drejtori i përgjithshëm i Archaeological Survey of India dhe është i pesti i tetë siteve më të mëdha të Q.L. së Indusit. Ka qenë nën gërmime që nga viti 1990 nga Archaeological Survey of India, e cila mendon se “Dholavira në fakt i ka shtuar përmasa të reja personaliteti Qytetërimit të Luginës së Indusit”. Sitet e tjera madhore të Qyt. të Lug. së Indusit të zbuluara deri tani janë: Harapa, Mohenjo-daro, Ganeriwala, Rakhigarhi, Kalibangani, Rupnagari dhe Lothali.

Kronologjia e Dholavira-s

R.S. Bisht, drejtuesi i gërmimeve në Dholavira, ka përcaktuar shtatë fazat në vazhdim të banimit të sitit:

Periudhat	Datat
Etapa I	2650–2550 p.e.s.	Periudha e Hershme Harapase – Periudha e Maturisë Harapase Tranzicioni A
Etapa II	2550–2500 p.e.s.	Periudha e Hershme Harapase – Periudha e Maturisë Harapase Tranzicioni B
Etapa III	2500–2200 p.e.s.	Periudha e Maturisë Harapase A
Etapa IV	2200–2000 p.e.s.	Periudha e Maturisë Harapase B
Etapa V	2000–1900 p.e.s.	Periudha e Maturisë Harapase C
	1900–1850 p.e.s.	Periudha e braktisjes
Etapa VI	1850–1750 p.e.s.	Periudha Post-urbane Harapase A
	1750–1650 p.e.s.	Periudha e braktisjes
Etapa VII	1650–1450 p.e.s.	Periudha Post-urbane Harapase B

Gërmimet

Gërmimet u nisën në vitin 1989 nga Archaeological Survey of India nën drejtimin e R. S. Bisht-it dhe kishte 13 vendgërmime midis viteve 1990 dhe 2005. Gërmimet sollën në dritë planimetrinë urbane dhe arkitekturën si dhe zbuloi një numër të madh antikash si emblemat ose vulat, rruaza, kocka kafshësh, ar, argjend, zbukurime terrakote, vazo qeramike dhe bronxi. Arkeologët besojnë se Dholavira ishte një qendër e rëndësishme e tregëtisë midis vendbanimeve në jug të Gujaratit, Sindhit dhe Punjabit si dhe Azinë perëndimore.

Arkitektura dhe kultura materiale

Disa studiues e vlerësojnë më të hershëm se qyteti-port i Lothalit, qyteti i Dholavira-s ka një formë dhe organizimi drejtkëndor dhe është i shtrirë në mbi 22 ha. Zona është 771.1 m e gjatë dhe 616.85 me gjerë. Ndryshe nga Harapa dhe Mohenjo-daro, qyteti u ndërtua në një plan të mëhershëm gjeometrik që konsistonte në tre ndarje – akropoli, qyteti i mesëm dhe qyteti i poshtëm. Akropoli dhe qyteti i mesëm ishin të pajisur me veprat e tyre mbrojtës, kalimet, zonat e ndërtuara, sistemin e rrugëve, puset dhe hapësira të mëdha të hapura. Akropoli është tërësisht i fortifikuar dhe zona komplekse e qytetit, nga i cili ai zë pjesën më të madhe zonës jug-perëndimore. “Kështjella” e lartësuar është e mbrojtur nga ledhe të dyfishta. Pranë saj qëndron një vend i quajtur ‘oborr i ruajtur’ ku jetonin zyrtarë të rëndësishëm. Qyteti brenda fortifikimit të përgjithshëm është 48 ha. Ka zona të gjera me struktura që janë jashtë megjithëse pjesë e vendbanimit të fortifikuar. Përtej mureve, është gjetur një tjetër vendbanim. Veçoria më befasuese e qytetit është se gjithë ndërtesat e tij, të paktën në gjendjen e tyre aktuale të konservimit, janë të ndërtuara me gurë, ndryshe nga shumica e siteve të tjera harapase, duke përfshirë vetë Harapan dhe Mohenjo-daron, që janë të ndërtuara pothuajse ekskluzivisht me tulla. Dholavira ka anash dy kanale uji; Mansari në veri dhe Manhari në jug.

Ujëmbledhësit

“Tipi i sistemit efiçent të harapasve të Dholavira-s, u zhvillua për konservimin, të mbjellat dhe depozitimin e ujit flet qartësisht rreth inxhinierisë së tyre të përparuar hidraulike, duke llogaritur gjendjen e teknologjisë në mijëvjeçarin e III” thotë R.S.Bist, bashkë-drejtori i i përgjithshëm i Archaeological Survey of India. Një nga veçoritë unike të Dholavira-s është sistemi i sofistikuar i konservimit të ujit të kanaleve dhe ujëmbledhësve, më të hershmit të gjetur në botë, ndërtuar tërësisht me gurë. Qyteti kishte rezervuarë masiv, tre nga të cilët janë të ekspozuar. Ata përdoreshin për depozituar ujë të pijshëm të sjellë nga shirat ose për të ruajtur ujin e devijuar të dy kanaleve të afërt. Kjo erdhi si rezultat i kushteve klimatike shkretëtirore, ku mund të kalojnë mjaft vite pa rënë shi. Një rrjedhë stinore e cila rrjedh në një drejtim veri-jug afër sitit kishte penda në mjaft pika për të mbledhur ujë. Banorët e Dholavira-s krijuan gjashtëmbëdhjetë ose më tepër ujëmbledhës me madhësi të ndryshme gjatë Etapës III. Disa nga këta kishin avantazhin e terrenit të pjerrët mbrenda vendbanimit të pjerrët, Një rënie prej 13 m nga veri-lindja në veri-perëndim. Ujëmbledhës të tjerë ishin të gërmuar, disa madje në shkëmb. Studimet e fundit kanë treguar dy rezervuarë të mëdhenj, njëri në lindje të kështjellës dhe tjetri në jug. Rezervuarët janë gërmuar në shkëmb vertikalisht dhe janë rreth 7 metra të thellë dhe 79 metra të gjatë. Ata gjenden në rrethinat e qytetit, ndërsa akropoli dhe banja ndodhen në qendër të qytetit në terren të ngritur. Ka gjithashtu edhe një pus të madh me një zgavër prej guri të prerë që lidh atë me një kana që e drejtonte ujin në një depozitë. Depozita larëse kishte shkallë zbritëse brenda saj. Në tetor 2014 gërmimet filluan në një pus me shkallë drejtkëndor që ishte 73.4 m i gjatë, 29.3 m i gjerë dhe 10 m i thellë, duke e bërë atë tre herë më të madh se Banja e Madhe e Mohenjo-daro-s.

Struktura dhe objekte të tjera

Një strukturë rrethore e stërmadhe në sit besohet se është një varr ose një përmendore, megjithëse ajo nuk përmban skelete ose mbetje njerëzore. Struktura konsiston në dhjetë mure tulle radial në formën e një rrote. Një gurë i butë i një mashkulli me fallus erectus por koka dhe këmbët të prera poshtë qafës së këmbëve u gjetën në një kalim në portën lindore. Janë gjetur shumë struktura mortore (megjithëse të gjitha përveç njërës ishin pa skelete), ashtu si pjesë qeramike, emblema terrakote, byzylykë, rrathë, rruaza dhe gravura të gdhendura. Shtatë konstruksione gjysëm-sferike u gjetën në Dholavira, nga të cilat dy u gërmuan në hollësi, të cilat ishin bërë mbi dhoma të mëdha të gërmuara në shkëmb. Duke patur një projekt të rrumbullakët, këto ishin konstruksione të mëdha gjysëm-sferike të ngritura me tulla. Një nga strukturat e gërmuara ishte skicuar në formën e një rrote me ristela radiale. Tjetra ishte gjithashtu e skicuar në të njëjtën mënyrë, por si një rrot pa ristela radiale. Megjithëse ato përmbanin objekte mortore prej qeramike, nuk u gjetën skelete përveç një varri, ku u gjetën një skelet dhe një pasqyrë bakri. U gjentën gjithashtu një varëse prej rruazash steatiti të lidhura me një tel bakri me çengela në të dy anët, një byzylyk ari, rruaza ari dhe të tjera në një strukturë gjysëm-sferike. Strukturat gjysëm-sferike kanë ngjashmëri me stupat e hershme budiste. The Archaeological Survey of India, e cila drejtoi gërmimet, mendon se “lloji i dizajnit që është si rrotë me ristela radiale dhe pa të tilla të sjell në mendje një nga Sararata-chakra-citi dhe sapradhi-rata-chakra-citi të përmendur në “Satapatha Brahmana” dhe “Sulba-sutra-t”.

Gjetjet

Qeramika të ngjyrosura me zezë në enë të zeza, emblema stampuese katrore, emblema pa shenjat shkrimi, një tabelë e stërmadhe rreth 3 m e gjatë, që përmbante dhjetë shenja të skriptit Indus etj. Është gjetur gjithashtu një figurë mashkullore e ulur, në gjendje të keqe konservimi e bërë prej guri, e krahasueshme me dy skulpturat me cilësi të lartë prej guri të gjetura në Harapa. Në sit u gjetën gjithashtu shtamba të mëdha me shirita të zinj. Disa nga emblemat e gjetura në Dholavira, i përkasin Etapës së III, përmbajnë vetëm figurina kafshësh, pa ndonjë tip shkrimi apo shenjash dhe kjo sugjeron se këto tipe emblemash përfaqësojnë konvencione të hershme në bërjen e emblemave në Qyt. e Lug. së Indusit. Në këtë sit u gjetën gjithashtu dhe një çekiç gjigand, një daltë e madhe, një pasqyrë dore bronxi, një tel i artë, mbërtheckë me kalli të artë, globule të arta me vrima, celte dhe byzylykë bakri, byzylykë guacke, simbole prej guri si falluse, emblema katrore me shkrime dhe shenja indus, një emblemë rrethore, kafshë me gunga karlejane, qeramika me motive të ngjyrosura, kupa, shtamba të shpuara, kupa terrakote në gjendje të mirë, gjymtyrë arkitektonike të bëra me çakull, gurë bluarjeje, llaç etj.. U gjetën gjithashtu edhe gurë peshe të masave të ndryshme.

Rrugët bregdetare

Është sugjeruar se ekzistonte një rrugë brengdetare që lidhte Lothalin dhe Dholavira-n me Sutkagan Dor-in në bregdetin Makran.

Lothali

Lothali është një nga qytetet më të shquara të Qytetërimit të Luginës së Indusit, i gjendur në rajonin e Bhal-it të shtetit aktual të Gujaratit dhe që daton që nga 3700 p.e.s.. I zbuluar në vitin 1954, Lothali u gërmua nga 13 shkurti 1955 deri më 19 Maj 1960 nga Archaeological Survey of India (ASI), agjensia zyrtare e qeverisë indiane për ruajtjen e monumenteve të lashta. Kantieri detar i Lothalit—më i hershmi i njohur në gjithë botën—lidhte qytetin me një rrjedhë të lashtë të lumit Sabarmati në rrugën tregëtare midis qyteteve harapase në Sindhi dhe gadishullin e Saurashtra-s kur shkretëtira e sotme rrethuese e Kutch-it ishte pjesë e Detit Arabik. Ishte një qendër vitale dhe e lulëzuar e tregëtisë në kohët e lashta, me tregëtinë e rruazave, gurëve të çmuar dhe stoli të çmuara që arrinin skajet e largëta të Azisë Perëndimore dhe Afrikës. Teknikat dhe veglat që ata përdorën për herë të parë për bërjen e rruazave dhe në metalurgji i kanë qëndruar provës së kohës për mbi 4000 vjetë. Lothali gjendet afër fshatit të Saragwala-s në Dholka Taluka të distriktit Ahmedabad. Është gjashtë kilometra në jug-lindje të stacionit hekurudhor Lothal-Bhurkhi në linjën hekurudhore Ahmedabad-Bhavnagar. Është gjithashtu i lidhur me rrugë me qytetet e Ahmedabadit (85 km), Bhavnagar-it, Rajkot-it dhe Dholka-s. Qytetet më të afërta janë Dholka dhe Bagodara. Duke rinisur gërmimet në vitin 1961, arkeologët nxorën në dritë hendeqe të fundosur në krahun verior, lindor dhe perëndimor të kodrinës, duke sjellë në jetë kanalet hyrës dhe nullah-ët që lidhnin kantierin detar me lumin. Gjetjet konsistojnë në një tumul, një qytezë, një treg dhe kantieri detar. Pranë zonave të gërmimeve qëndron Muzeu Arkeologjik, ku shfaqen disa nga koleksionet më të shquara të antikave të periudhës së Qyt. të Lug. së Indusit.

Historia

Përpara mbërritjes së popullit harapas (rreth vitit 3000 p.e.s.), Lothali ishte një fshat i vogël pranë lumit duke siguruar akses në tokën kryesore nga Gjiri i Khambhat-it. Banorët vendas mbajtën një ekonomi të begatë, të dëshmuar nga zbulimi i objekteve prej bakri, rruazat dhe gurë gjysëm-të çmuar. Enët e qeramikës ishin prej balte të mirë dhe të lëmuar, me sipërmaqe mikore të kuqe. Një teknikë e re pjekjes së qeramikës pjesërisht nën kushte oksiduese dhe tkurrëse u përmirësua nga ata—enë të dizajnuara kuq e zi, në qeramika të kuqe mikore. Harapasit u tërhoqën në Lothal për limanin e tij të mbrojtur, mjedisin pjellor për pambukun dhe orizin si dhe industrinë e prodhimit të rruazave. Rruazat dhe stolit e Lothalit ishin shumë të kërkuara në perëndim. Të ardhurit jetuan paqësisht me popullin e Enëve të Qeramikës së Kuqe, që adoptuan stilin e tyre të jetesës, të dëshmuar nga lulëzimi i tregëtisë dhe ndryshimi i teknikave të punimit. Harapasit filluan të prodhojnë objekte qeramike vendore, duke e adoptuar mënyrën nga vendasit.

Kultura e Vonë Harapase

Dëshmitë arkeologjike tregojnë se siti vazhdoi të ishte i banuar, megjithëse me një popullsi më të vogël pa ndikime urbane. Pak banorët që u rikthyen në Lothal mund të mos e kenë rindërtuar dhe riparuar qytetin e tyre, por në mënyrë befasuese vazhduan të qëndrojnë dhe të ruajnë traditat fetare, duke jetuar në shtëpitë e ndërtuara keq dhe kasolle me kallama. Që ata ishin harapas dëshmohet nga analizat e mbetjeve të tyre në varrezë. Ndërsa tregëtia dhe burimet e qytetit ishin shkatërruar pothuajse plotësisht, banorët ruajtën mjaft mënyra të ndryshme harapase në shkrim, qeramikë dhe enëbërje. Rrjeth kësaj kohe arkeologët e ASI-t regjistruan një lëvizje në masë të refugjatëve nga Punjabi dhe Sindhi në Saurashtra dhe luginën e Sarasvatit (1900–1700 p.e.s.). Qindra ngulime të keq-pajisura i janë atribuar këtij populli si Kultura e Varrezës H (ose Kultura e Vonë Harapase) një kulturë tërësisht e çurbanizuar e karakterizuar nga humbja e shkrimit, ekonomi më pak komplekse, administrim dhe qeramikë më pak të sofistikuar. Megjithëse emblemat Induse dolën jashtë përdorimit, sistemi i peshave me një njësi prej 8.573 gramësh u mbajt. Midis viteve 1700 dhe 1600 p.e.s., tregëtia do të rigjallërohej përsëri. Në Lothal, punime qeramike harapase të bauleve, pjatave dhe qypave prodhoheshin në masë. Tregëtarët përdornin materiale vendore si kalcedoni në vend të kertit për presat prej guri. Peshat e prera prej guri ranor zëvendësuan peshat hekzadronike prej kerti. Stili i sofistikuar i pikturës u reduktuan në linja të valëzuara, rrathë dhe gjethe. Lothali ishte veçanërisht i famshëm për mikro-rruazat e tij. Këto bëheshin nga materiale të bluara, duke i vërtitur ato në në një rrip, duke pjekur. Më në fund rrotullat e pjekura priteshin në format dhe madhësitë e kërkuara.

Planifikimi urban

Një përmbytje shkatërroi themelet e fshatit dhe vendbanimet (rreth vitit 2350 p.e.s.). Harapasit e vendosur rreth Lothalit dhe nga Sindhi e kapën këtë mundësi për ta zgjeruar vendbanimin e tyre dhe për të krijuar një qytezë të planifikuar në linjat e qytetit të vjetër në Luginën e Indusit. Planifikuesit e Lothalit u angazhuan për ta mbrojtur zonën nga përmbytjet e vazhdueshme. Qyteti u nda në blloqe platformash 1–2 metra të larta me tulla të thara në diell, secila duke mbajtur 20–30 shtëpi me mure të trasha balte dhe tullash. Qyteti u nda në një akropol apo kodrinë të fortifikuar dhe në një qytet të poshtëm. Drejtuesit e qytetit jetonin në akropol, që kishte banja të shtruara publike, kanalizime sipërfaqësore dhe nëntokësore (të ndërtuara me tulla të pjekura në furra) dhe një pus me ujë të pijshëm. Qyteti i poshtëm u nda në dy sektorë. Një arterie rrugore veri-jug ishte zona kryesore tregtare. Kjo kishte anash dyqane tregtarësh të pasur dhe të zakonshëm si dhe artizanë. Zona rezidenciale gjendej në të dy krahët e tregut. Qyteti i poshtëm gjithashtu u zgjerua periodikisht gjatë viteve të begata të Lothalit.

Inxhinierët e Lothalit i dhanë prioritet krijimit të një kantieri detar dhe një magazine që do të shërbente për qëllimet e tregëtisë detare. Ndërsa pikëpamja e përgjithshme e arkeologëve bie dakord se kjo strukturë ishte një “dok”, është sugjeruar edhe se për shkak të përmasave të vogla, ky basen mund të ketë qenë një rezervuar dhe kanal vaditës. Doku (kantieri i portit detar) u ndërtua në krahun e majtë të qytetit dhe konsiderohet nga arkeologët si një ndërtim inxhinierik i rendit të parë. Gjendej larg nga rrjedha kryesore e lumit për të shmangur baltën aluvionale, por tu ofronte akses anijeve gjatë baticave po ashtu. Magazina u ndërtua afër akropolit në një podiume prej tullash balte 3.5 m. të lartë. Drejtuesit mundnin kështu të mbikqyrnin aktivitetin në dok dhe magazinë njëkohësisht. Duke lehtësuar lëvizjen e ngarkesave ishte një skelë tullash, 220 m e gjatë, e ndërtuar në krahun perëndimor të dokut, me një shkallë që të çonte në magazinë. Përkundrejt magazinës ishte një ndërtesë e rëndësishme publike, superstruktura e të cilës është zhdukur plotësisht. Përgjatë kohës, qyteti do të përfshihej shumë herë nga përmbytjet dhe stuhitë. Doku dhe muret periferike të qytetit u mirëmbajtën në mënyrë efikase. Zelli rindërtues i qytetit siguroi rritjen dhe begatinë e tregëtisë. Gjithësesi, me rritjen e begatisë, populli i Lothalit dështoi në mbajtjen e mureve dhe dokut të tyre, me gjasa si rezultat i vetbesimit të tepruar në sistemin e tyre. Një përmbytje me intensitet të moderuar në vitin 2050 p.e.s. vuri në pah disa dobësi në strukturë, por problemi nuk u adresua në mënyrë të përshtatshme me sa duket. Gjithë ndërtimi ishte realizuar me tulla të pjekur, gëlqere dhe llaç rëre dhe jo me tulla të thara në diell pasi tullat janë akoma të pa-prekura pas 4000 vjetëve të kaluar dhe akoma të ngjitur bashkë me njëra-tjetrën me lidhje llaçi.

Zhvillimi arkitekturor

Ndëra një debat i gjerë mbi fundin e Qyt. të Lug. së Indusit vazhdon, dëshmitë arkeologjike të mbledhura nga ASI duket se vënë në dukje katastrofat natyrore, veçanërisht përmbytjet dhe stuhitë si burim i rënies së Lothalit. Një përmbytje e fuqishme mbuloi qytetin dhe shkatërroi shumicën e shtëpive, me muret dhe platformat të dëmtuara rëndë. Akropoli u nivelua (2000–1900 p.e.s.) dhe u banua nga tregtarë të zakonshëm dhe nga shtëpitë e sajuara rishtas. Pasoja më e keqe ishte ndryshimi i rrjedhës së lumit, duke e ndërprerë hyrjen e anijeve në dok. Populli ndërtoi një liman të ri por të cekët për të lidhur kanalin qarkullues me dokun për ti shkarkuar anijet e vogla në basen. Anijet e mëdha ankoroheshin largë. Shtëpitë u rindërtuan, akoma pa hequr mbetjet e përmbytjes, që i bëri ato të një cilësie të dobët dhe lehtësisht të dëmtueshme. Kanalizimet publike u zëvendësuan nga qypa. Qytetarën nuk ndërmorën ndërtime mbi të mëparshmet apo të çrregullta dhe ndërtuan banjat publike. Gjithësesi, një qeverisje të keq-organizuar dhe pa agjensi të jashtme ose qeveri qendrore, punimet publike nuk mund të riparoheshin si duhet ose të mirë-mbaheshin. Magazina e dëmtuar rëndë nuk u riparua kurr siç duhet dhe tepricat depozitoheshin në fuçi druri, të ekspozuara ndaj përmbytjeve dhe zjarrit. Ekonomia e qytetit u transformua. Volumi tregëtar u reduktua ndjeshëm, megjithëse jo në mënyrë katastrofike dhe burimet ishin të disponueshme në sasi më të vogla. Biznese të pavarura u shtuan, duke i lejuar një sistemi farkash të përqëndruara te tregëtia të zhvilloheshin atje ku qindra artizanë punonin për të njëjtin porositës dhe financues. Prodhimi i rruazave kishte dhjetë dhoma ndënjjeje dhe një oborr të madh pune. Punishtja e punimit të bakrit kishte pesë furra dhe gropa të shtruara për të lejuar të punonin njëkohësisht disa artizanë. Begatia në rënie e qytetit, burimet e pakta dhe administrimi i dobët e rritën mjerimin e një populli nën trysninë e përmbytjeve të vazhdueshme dhe stuhitë. Rriti kripshmërinë e terrenit duke e bërë tokën jo pjellore për të mbjellat. Kjo është dëshmuar në qytetet e afërta të Rangpurit, Rojdi, Ruparit dhe Harapas në rajonin e Punjabit, Mohenjo-daros dhe Chanhudaro-s në Sindhi. Një përmbytje masive (rreth vitit 1900 p.e.s.) e shkatërroi tërësisht qytezën e dobësuar në një goditje të vetme. Analizat arkeologjike tregojnë se baseni dhe doku ishin mbushur me baltë dhe mbeturina si dhe ndërtesat u rrënuan. Përmbytja preku gjithë rajonin e Saurashtra-s, Sindhit dhe jugun e Guxharatit, si dhe rrjedhat e sipërme të Indusit dhe Sutlej-it, ku gjurmët e fshatrave dhe qytezave u fshinë tërësisht. Popullsia u largua në rajonet e brendatokës.

Doku

Doku gjendej larg nga rrjedha kryesore për shmangur depozitimin e lymit. Është hamendësuar se inxhinierët e Lothalit studionin lëvizjen e baticave dhe efektet e tyre në strukturat e ndërtuara me tulla, duke qenë se muret janë me tulla të pjekura në furrë. Kjo njohuri u lejonte atyre të zgjidhnin vendndodhjen e Lothalit në vendin e parë, pasi Gjiri i Khambhat-it ka amplitudën më të madhe të baticave dhe anijet mund të pajisen me shluze nëpërmjet vërshimit të baticave në grykëderdhjen e lumit. Inxhinierët ndërtuan një strukturë trapezoidale, me krahë veri-jug mesatarisht 21.8 m dhe krahët lindje-perëndim 37 m. Një tjetër përllogaritje është se baseni mund të ketë shërbyer si një rezervuar vaditjeje, për përmasat e vlerësuara fillestare të “dokut” që nuk janë të mëdha mjaftueshëm, për standardet moderne, për të bujtur anije dhe për patur shumë trafik. Kriticizmi i teorisë së dokut është rritur që kur u vu në dyshim për herë të parë nga Leshnik në vitin 1968 dhe më vonë nga Yule në vitin 1982. Lartësia fillestare e argjinaturës ishte 4.26 m. (Tashmë është 3.35 m). Hyrja është 12.8 m e gjerë dhe një tjetër gjendej në krahun përkundrejt. Për të përballuar shtytjen e ujit, ishin vendosur të dala në faqet e jashtme të murit. Kur lumi ndryshoi rrjedhën e tij në vitin 2000 p.e.s., një grykë e re, 7 m e gjerë u bë në krahun më të gjatë, të lidhur me lumin nga një kanal 2 km. Gjatë baticës një vërshim prej 2.1–2.4 m ujë duhet ti lejonte anijet që të hynin. Ishin marrë masa për të nxjerr tepricën e ujit nëpërmjet kanalit shkarkues, 96.5 m i gjerë dhe 1.7 m i lartë në krahun jugor. Doku zotëronte gjithashtu një sistem kalimi nëpër ekluza—një portë druri mund të ulej në grykën e shkarkimit për të mbanjtur një kolonë minimale uji në basen në mënyrë që të siguronte pluskimin gjatë zbaticave. Qendror për ekonominë e qytetit, megazina ishte ndërtuar fillimisht në gjashtëdhjetë e katër blloqe kubike, 3.6 m katrore, me 1.2 m kalime dhe e bazuar në një podium tullash balte 3.5 metra të lartë. Podiumi ishte shumë i lartë në mënyrë që të siguronte mbrojtje maksimale nga përmbytjet. Kalime të shtruara me tulla midis blloqeve shërbenin për ajrimin dhe një shkallë që të çonin në dok për të lehtësuar ngarkim-shkarkimin. Magazina gjendej pranë akropolit, për të lejuar mbikqyrje të rreptë nga autoritetet drejtuese. Megjithë masat e sofistikuara, përmbytjet e mëdha që sollën rënien e qytetit shkatërruan gjithëçka përveç dymbëdhjetë blloqeve, që u bënë zëvendësues të magazinës.

Akropoli dhe qyteti i poshtëm

Akropoli i Lothalit ishte qendra e qytetit, zemra e tij politike dhe ekonomike, që ishte 127.4 m nga lindja në perëndim me 60.9 m nga veriu në jug. Kishte tre rrugë dhe dy korsi që shtriheshin lindje-perëndim dhe dy rrugë që shtriheshin veri-jug. Katër anët e platformës drejtkëndore në të cilën shtëpitë ishin ndërtuar formoheshin nga struktura prej tullash balte prej 12.2–24.4 m trashësi dhe 2.1–3.6 m lartësi. Banjat ishin të vendosura kryesisht në akropol—më së shumti në shtëpi me dy dhoma me oborre të hapura. Tullat e përdorura për shtrimin e banjave ishin të lustruara për të ndaluar depërtimin e ujit. Shtrimi i dyshemeve ishte bërë me stuko gëlqerore dhe këndet të veshura me dru (panele druri) nga mure të holla. Rezidenca e drejtuesit është 43.92 m² me një banjë 1.8 metra katrorë e pajisur me një kanal shkarkues dhe hyrës. Pjesa tjetër e kësaj shtëpie dëshmonë për një sistem të sofistikuar kanalizimesh. Tregu i qytetit të poshtëm ishte në rrugën kryesore veri-jug 6–8 m i gjerë. Të ndërtuara në rreshta të ngushtë në të dy krahtët e rrugës janë rezidencat dhe punishtet artizanale, megjithëse kanale të ndërtuara me tulla dhe banesa të periudhës së hershme janë zhdukur. Rruga mbante një gjerësi uniforme dhe nuk pësoi zhvendosje nga plani gjatë periudhave të rindërtimit pas përmbytjeve. Ka dyqane, vendpunime dhe farka të shumta me dy dhoma. Farkëtimi i rruazave, që kryente një rol të rëndësishëm ekonomik, zotëronte një oborr qendror dhe njëmbëdhjetë dhoma, një depo dhe një vendroje. Ka një vendgrumbullim hiri, ashtu si dhe një furrë rrethore me dy dhoma, me vrima të ushqimin e zjarrit. Katër vrima oxhaku janë të lidhura me njëra tjetrën, dhomën e sipërme dhe vendin e kaldajës. Suvaja prej balte e dyshemeve është vetrifikuar për shkak të nxehtësisë intensive gjatë punës. Është gjetur një pjesa tjetër e lëndëve të para si kallama, bajga lope, tallash dhe agat, duke u dhënë arkeologëve sugjerime se si vihej në punë furra. Një ndërtesë shumë e madhe me tulla balte ndodhet përballë punishtes dhe domethënia e saj ëshë vënë re nga plani i saj. Katër dhoma të mëdha dhe një sallon, me përmasa të përgjithshme prej 17.1 x 12.8 m. Salloni ka një portë të madhe dhe një dysheme të ngritur në këndin jugor të ndërtesës.

Ekonomia dhe kultura

Organizimi uniform i qytetit dhe institucioneve të tij dëshmojnë se harapasit ishin një popull shumë i disiplinuar. Detyrat tregtare dhe administrative kryeheshin sipas standardeve të planifikuara. Administrimi qytetar ishte strikt – gjerësia e shumicës së rrugëve mbeti e njëjtë përgjatë një kohe të gjatë dhe nuk janë ndërtuar struktura jashtë planifikimit. Zotërit e shtëpive zotëronin një gropë, ose dhomë grumbullimi për të depozituar mbetjet e ngurta në mënyrë që të parandalonin bllokimin e kanaleve shkarkuese të qytetit. Kanalizime, baxhat dhe gropat septike e mbanin qytetin të pastër dhe i depozitonin mbetjet në lum, i cili pastrohej gjatë baticave. Këtu u zhvillua një stil i ri provincial i artit dhe pikturës harapase. Qasja e re përfshinte portretizime realiste të kafshëve në mjedisin e tyre rrethues. Veglat prej metali, ari dhe stolitë ashtu si dhe zbukurimet e dekoruara me shije dëshmojnë për kulturën dhe begatinë e popullit të Lothalit. Një rrugë bregdetare mund të ketë ekzistuar duke e lidhur site si Lothali dhe Dholavira me Sutkagan Dor-in në bregun Makran. Shumica e pajisjeve të tyre të gjetura përgjatë Qyt. të Lug. së Indusit: vegla metalike, pesha, masa, emblema, enë argjile dhe zbukurime ishin të standardit dhe cilësisë uniforme. Lothali ishte një qendër e rëndësishme tregtare, duke importuar në masë lëndë të parë si bakër, kuarc dhe çert si dhe gurë gjyëm të çmuar nga Mohenjo-daro dhe Harapa, ashtu si dhe duke i shpërndarë në masë në fshatrat dhe qytezat e afërta. Ai prodhonte gjithashtu sasi të mëdha celte bronxi, grepa peshkimi, dalta, shtiza dhe stoli. Lothali eksportonte rruaza, gurë të çmuar, fildish dhe guacka. Industria e presave të gurit plotësonte nevojat e brendshme—çerte të rafinuara importoheshin nga lugina e Larkana-s ose nga Bijapuri në Karnatakan e sotme. Bhagatrav-a e furnizonte me gurë gjysëm të çmuar ndërsa nga Dholavira dhe Bet Dwarka vinin guacka. Një rrjet i gjallë tregëtie u dha banorëve begati të madhe. Rrjeti shtrihej përgjatë kufijve të Egjiptit, Dilmunit (Bahreini i sotëm) dhe Sumerisë. Një nga dëshmitë e tregtisë në Lothal është zbulimi i emblemave tipike të Gjirit Persik, një emblemë rrethore si sumbull

Shkenca dhe inxhinieria

Një objekt i trash si guackë i gjetur me katër të çara në çdo dy skaje si një kompast për të matur këndet në sipërfaqe të sheshta ose në horizonte të shumë-fishta nga 40 gradë, deri në 360 gradë. Instrumente të tilla guackash ishin me gjasa të krijuar për të matur 8–12 seksione të plota të horizontit dhe qiellit, duke shpjeguar të çarat në buzët e poshtme dhe të sipërme. Arkeologët e konsiderojnë këtë si një dëshmi se ekspertët e Lothalit kishin arritur rreth 2,000  vjet para grekëve: një ndarje 8–12 pjesëshe të horizontit dhe qiellit, ashtu si dhe një instrument për matjen e këndeve dhe ndoshta pozicionin e yjeve për lundrim. Lothali ka një nga tre shkallët matëse që janë të integruara dhe lineare (të tjerat janë gjetur në Harapa dhe Mohenjo-daro). Një shkallëzim fildishi nga Lothali ka ndarjen më të vogël decimale të njohur në Qyt. e Lug. së Indusit. Shkallëzimi është 6 mm i trashë, 15 mm i gjerë dhe gjatësia e disponueshme është 128 mm, por vetëm 27 gradacione janë të dukshme në 46 mm, distanca midis linjave matëse është 1.70 mm (madhësia e vogël tregon përdorimin për qëllime shumë të hollësishtme). Shuma tërësore e vizoreve nga Lothali është e afërt me angula-n në Arthashastra. Zejtarët e Lothalit u kujdesën për të siguruar rezistencën dhe saktësinë e peshave të gurit duke i zbutur cepat para lëmimit. Për sistemin e tyre të famshëm të kanalizimeve, inxhinierët e Lothalit realizuan çati me konsuj dhe një platformë me tulla të pjekura në furrë mbi faqen me tulla të platformës ku kanalet shkarkues të ujërave të zeza hynin në gropën e fekaleve. Mbulime druri të futura në hulli anash puseve të kanaleve shkarkuese mbanin të mbuluar fekalet. Pusi është ndërtuar me tulla radiale, me diametër 2.4 m dhe thellësi 6.7 m. Kishte një rrjet pa të meta të kanalizimeve nëntokësore, dhomash lymi dhe gropa fekalesh dhe dhoma inspektimi për fekalet. Shtrirja e kanalizimeve u ofroi arkeologëve shumë të dhëna mbi planimetrinë e rrugëve, organizimin e banesave dhe banjave. Mesatarisht, gjirizi kryesor është 20–46 cm i thellë, me përmasat e jashtme 86 × 68 × 33 cm. Tulla-bërësit e Lothalit përdornin një qasje logjike në prodhimin e tullave, të skicuara me kujdes për sa i përket trashësisë së strukturës. Ato përdoreshin si mbuluese dhe zgjeruese në të njëjtat shtresa në mënyrë të alternuar. Arkeologët vlerësojnë se një shumicën e rasteve, tullat ishin në raportin 1:0.5:0.25 në tre krahë, në përmasa që ishin shumfishe integrale të vizores së madhe të Lothalit prej 25 mm.

Metalurgjia dhe argjendaria

Bakri i Lothalit është në mënyrë të pazakontë i pastër, duke mos pasur arsenik, tipikisht i përdorur nga bakërpunuesit përgjatë pjesës tjetër të Luginës së Indusit. Qyteti importonte kallëpe nga burime me gjasa të gadishullit arabik. Punëtorët përzienin kallajin me bakrin për prodhimin e celteve, majave të shigjetave, grepave, daltave, byzylykëve, rrathëve, turrielave dhe majave të shtizave, megjithëse farkëtimi i armëve ishte i pakët. Ata përdornin gjithashtu metalurgji të përparuar në ndjekjen e teknikës cire perdue të farkëtimit dhe përdornin kallëpe me më shumë se një pjesë për të farkëtuar zogj dhe kafshë. Ata shpikën gjithashtu vegla të reja si sharra të lakuaradhe turriela të përdredhura të panjohura për qytetërimet e tjera të kohës. Lothali ishte një nga qendrat më të rëndësishme prodhuese të punimit të guackave, për shkak të bollëkut të guackave çank me cilësi të lartë të gjendura në gjirin e Kutçit dhe afër bregut të Kathiawar-it Lodra, rruaza, pomada, vazo, guacka çank, garuzhde dhe zbukurime bëheshin për eksport dhe konsumim vendor. Elemente të instrumenteve muzikore me tela si plektrumi dhe ura bëheshin prej guacke. Njw punishte fildishi funksiononte nën mbikqyrjen zyrtare strikte dhe është sugjeruar zbutja e elefantëve. Njw emblemw fildishi dhe pjese te per kuti, krehera etj. u gjeten gjate germimeve. Lothali prodhonte një sasi të madhe zbukurimesh ari —objektet më atraktive ishin mikro-rruazat prej ari në pesë fije në varëse, që ishin unike për shkak të dimetrit më të vogël se 0.25 mm. Rruaza cilindrike, globulare dhe xhasperi prej ari me brinjë me kënd të drejt. Një disk i madh me vrima i gjetur në një altar flijimesh është krahasuar me rukma-n e veshur nga priftërinjtë vedikë. Në Lothal ishin popullore kopsat, rrotëzat me dhëmbëza dhe zbukurimet në formë zemre prej fajance dhe steatiti. Një rreth i hollë prej teli bakri i përdredhur në spirale të dyfishta ngjan me rrathët prej teli ari të përdorur nga hindutë modernë gjatë dasmave.

Arti

Zbulimi i rruazave të gdhendura prej karneliani dhe rruaza cilindrike të pa gdhendura Kish dhe Ur (në Irakun modern), Jalalabad (Afganistan) dhe Susa (në Iran) dëshmojnë për popullarintetin e industrisë së rruazave të Qyt. të Lug. së Indusit përgjatë Azisë perëndimore. Gurgdhendësi përzgjidhnin gurë me ngjyra të larmishme, duke prodhuar rruaza me forma dhe madhësi të ndryshme. Metodat e punimit të rruazave në Lothal ishin aq të përparuara sa që përgjatë 4000 vjetëve nuk janë vërejtur përmirësime—punuesit modern në zonën e Khambhatit ndjekin të njëjtën teknikë. Rruaza me dy sy prej agati dhe rruaza me krye të artë prej xhasperi dhe rruaza karneliani janë midis atyre të atribuara ekskluzivisht punuesve të Lothalit. Ishin shumë të famshëm për rruazat mikro-cilindrike prej steatiti. Gërmimet në Lothal sollën në dritë 213 emblema, një e treta e volumit të gjithë siteve të Q.L.I.. Skalitësit e emblemave parapëlqenin të ghendnin dema bri-shkurtër, dhi mali, tigra dhe kafshë të përbëra si elefanti-dem. Ka një mbishkrim të gdhendur pothuajse në çdo emblemë. Emblemat stampuese apo vulat me rrathë bakri në një sumbull të shpuar përdoreshin për vulosjen e ngarkesave, me stampimin e materialeve, një fakt i verifikuar vetëm në Lothal. Përshkrime të shumta, emblema drejtuesish dhe pronarësh ishin stampuar nëpër mallra. Një emblemë unike e gjetur këtu është nga Bahreini (Dilmuni i lashtë)—rrethore, me motivin e një dragoi përkrah dy gazelave duke kërcyer. Lothali ofron dy tipe të reja qeramike, një baule konvekse me ose pa doreza dhe një shtambë e vogël me buzë të vëna në pah, të dyja të periudhës së Qeramikës së Kuqe mikore, që nuk gjenden në kulturat bashkëkohëse të Indusit. Artistët e Lothalit futën një formë të re të pikturës realiste. Pikturat paraqesin kafshë në mjedisin e tyre natyror. Në një vazo të madhe, artisti paraqet zogj me peshq në sqepat e tyre, duke qendruar në një pemë, ndërsa një kafshë si dhelpër qendron poshtë. Kjo skenë ka ngjashmëri me rrëfimin e Dhelprës dhe Korbit në Panchatantra. Imagjinata artistike sugjerohet gjithashtu nëpërmjet portreteve të përpikta—për shembull, mjaft zogj me këmbë të ngritura sugjerojnë fluturimin, ndërsa krahët gjysëm-të hapur sugjerojnë nisjen e fluturimit. Në një shtambë në miniaturë, rrëfimi i korbit të etur dhe drerit është paraqitur – se si dreri nuk mund të pijë nga një shtambë grykë-ngushtë ndërsa korbi ia del duke hedhur gurë në shtambë. Paraqitja e kafshëve është e qartë dhe e hijshme. Lëvizjet dhe emocionet janë sugjeruar nga pozicionimi i gjymtyrëve dhe karakteristikave të fytyrës—në një shtambë 15 x 5 cm pa u mbingarkuar. Një set i plotë i lodrave prej terrakote, është gjetur në Lothal—figura kafshësh, piramida me doreza fildishi dhe objekte si kështjella (të ngjashme me setin e shahut të mbretëreshës Hatshepsut në Egjipt). Portretizimi realist i qenieve njerëzore dhe kafshëve sugjeron një studim të kujdesshëm të hollësive anatomike dhe natyrore. Busti i një burri me vrimat e syve, hund të mprehtë dhe mjekërr katrore është reminishent i figurave sumere, veçanërisht skulpturave prej guri nga Mari në Siri. Në imazhet e burrave dhe grave, hollësitë muskulore dhe fizike janë të mprehta, të vëna në pah në mënyrë të dukshme. Modele terrakote identifikojnë diferencat mes specieve të qenëve dhe demave duke përfshirë edhe ato të kuajve. Figurat e kafshëve me rrota dhe një kokë të lëvizshme mund të kenë qenë përdorur si lodra.

Besimi dhe vendosja e vdekurve

Populli i Lothalit adhuronte një zot të zjarrit, i hamendësuar se është pikërisht zoti me brirë i paraqitur në emblema, që është dëshmuar edhe nga prania e altarëve të zjarrit publikë dhe privatë ku kryheshin dukshëm ceremoni fetare. Arkeologët kanë zbuluar varëse ari, hirin e kurabieve prej terrakote dhe qeramike, mbetje gjedhi, rruaza dhe shenja të tjera që mund të tregojnë praktikën e flijimit Gavamayana, të lidhur me besimin e lashtë vedik. Është dëshmuar edhe adhurimi i kafshëve, por jo adhurimi i Perëndeshës Nënë që është dëshmuar në qytetet e tjera harapase—ekspertët e konsiderojnë këtë një shenjë të ekzistencës së larmisë së traditave fetare. Gjithësesi, besohet se adhurohej një perëndeshë deti, ndoshta e afërt me Perëndeshën Nën të përgjithshme të Periudhës së Q.L.I.. Sot, fshatarët vendorë, adhurojnë në mënyrë të ngjashme një perëndeshë deti, Vanuvati Sikotarimata-n, duke sugjeruar një lidhje me traditat e lashta të portit dhe të kaluarën historike të aksesit në det. Por arkeologët zbuluan gjithashtu se praktika kishte pushuar rreth vitit 2000 p.e.s. (e përcaktuar nga kohët e ndryshme të varrimit të mbetjeve të datuara me metodën e karbonit). Është sugjeruar se praktika zhvillohej vetëm me raste. Është konsideruar gjithashtu se duke parë numrin e vogël të varreve të zbuluara—vetëm 17 një një popullsi që është vlerësuar me 15,000 banorë—qytetarët e Lothalit praktikonin gjithashtu kremimin e të vdekurve. Varre post-kremimi janë vrehur në site të tjera harapase si Harapa, Mehi dhe Damb-Bhuti.

Arkeologjia

Kur u nda India në vitin 1947, shumica e siteve të Q.L.I., duke përfshirë Mohenjo-daron dhe Harapan, u bënë pjesë e Pakistanit. The Archaeological Survey of India ndërmori një program të ri eksplorimi dhe gërmimi dhe përgjatë Indisë veri-perëndimore u zbuluan shumë site. Midis viteve 1954 dhe 1958, u gërmuan më shumë se 50 site në Kutch dhe gadishujt e Saurashtra-s, duke i shtrirë kufijtë e Qytetërimit harapas rreth 500 km drej lumit Kim, ku siti Bhagatrav hynte në luginën e lumenjve Narmada dhe Tapti. Lothali qëndron 670 km larg Mohenjo-daros, që gjendet në Sindhi. Domethënia e fjalës Lothal (një kombinim i Loth dhe (s) thal) në gjuhën Gujarati “kodrina e të vdekurve” nuk është e pazakontë, pasi emri i qytetit të Mohenjo-daros në gjuhën sindhi ka të njëjtën domethënie. Njerëzit në fshatra fqinjë të Lothalit e dinin për praninë e një qyteti të lashtë dhe mbetjet njerëzore. Që në vitin 1850, varkat mund të lundronin deri te kodrina. Në vitin 1942, druri u transportua nga Bharuch-u deri në Saragwala mes kodrinës. Një përrua lymi që lidhte Bholadin modern me Lothalin dhe Saragwalan përfaqëson kanalin e lashtë qarkullues të lumit ose përroit. Hamendjet sugjerojnë se për shkak të përmasave krahasimisht të vogla të qytetit kryesor, Lothali nuk ishte një vendbanim i madh dhe kantieri i tij detar ndoshta ishte një rezervuar vaditës. Gjithësesi, ASI dhe arkeologë të tjerë bashkëkohorë pohojnë se qyteti ishte pjesë e një sistemi të madh lumor të rrugës tregëtare të njerëzve të lashtë nga Sindhi deri në Saurashtra në Gujarat. Lothali ofron koleksionin më të madh të antikave në arkeologjine Indisë moderne. Është thelbësisht një sit me një kulturë—kultura harapase është dëshmuar në të gjitha variacionet e saj. Ekziston gjithashtu edhe një kulturë Qeramike të Kuqe mikore, e cila besohet se është autoktone dhe para-harapase. Dallohen dy nën-periudha të kulturës harapase: e njëjta periudhë (midis viteve 2400 dhe 1900 p.e.s.) është identike me kulturën e lulëzuar në Harapa dhe Mohenjo-daro. Pasi bërthama e Qyt. të Lug. së Indusit ishte shuar në Mohenjo-daro dhe Harapa, Lothali duket se jo vetëm ka mbijetuar por madje lulëzoi për shumë vjet. Kërcënimet e tij të vazhdueshme – stuhitë tropikale dhe përmbytjet – shkaktuan shkatërrime të jashtëzakonshme, që destabilizuan kulturën dhe shkaktuan fundin e tij. Analizat topografike tregojnë gjithashtu shenja se rreth kohës së shuarjes së tij, rajoni vuajti nga ariditeti ose pakësimi i shirave të mosuneve. Kështu shkaku i braktisjes së qytetit mund të kenë qenë ndryshimet klimatike ashtu si dhe katastrofat natyrore, siç sugjerohet nga të dhënat mjedisore magnetike. Lothali është i bazuar në një kodrinë që ishte një moçal i kripur që përmbytej nga baticat. Studime topografike të publikuara nga shkencëtarët indianë në Journal of the Indian Geophysicists Union në vitin 2004 treguan një lum të lashtë gjarpërues pranë Lothalit, sipas imazheve satelitore 30 km i gjatë— një shtrirje e lashtë e kanalit të shtratit të lumit verior të një dege që derdhej në lumin Bhogavo. Gjerësia e kanalit të vogël (10–300 m) kur krahasohet me rrjedhën e poshtme (1.2–1.6 km) sugjeron praninë e një ndikimi të fortë të ujërave të baticave që hynin deri përtej qytetit. Rrjedha e sipërme e këtij lumi ofronte një burim të përshtatshëm furnizimi me ujë të pijshëm për banorët.

Gërmimi i Lothalit

Lothali qëndron 285 m nga veriu në jug dhe 228 m nga lindja në perëndim. Në kulmin e popullimit të tij, ai mbulonte një zonë të gjerë pasi janë gjetur mbetje 300 m në jug të kodrinës. Për shkak të natyrës së brishtë të tullave të pa-pjekura dhe përmbytjeve të shpeshta, superstrukturat e gjithë ndërtesave janë tkurrur. Mure, platforma, puse, kanalizime, banja dhe dysheme të shtruara janë dukshëm të rrëgjuara. Por falë lymit të depozituar nga vërshimet e vazhdueshme, muret e dokut u ruajtën edhe mbrapa përmbytjes së madhe (rreth vitit 1900 p.e.s.). Mungesa e mureve të larta në këmbë i atribuohet erozionit dhe grabitjes së tullave. “Nullah-u” i lashtë, kanali i grykëderdhjes dhe shtrati i lumit janë mbuluar në të njëjtën mënyrë. Muret periferike prej tullash të dëmtuar nga përmbytja janë të dukshëm afër zonës së magazinës. Pjesa e mbetur e kanaleve të gjirizeve veri-jug janë tullat e pjekura në gropën e gjirizit. Blloqet kubike të magazinës në një platformë të lartë janë gjithashtu të dukshme. ASI ka mbuluar muret periferike, skelën dhe shumë shtëpi të fazës së hershme me dhe për ti mbrojtur nga fenomentet natyrore, por gjithë siti arkeologjik është gjithësesi duke u përballur me shqetësime të rëndësishme rreth konservimit të tij të nevojshëm. Futja e ujit të kripur dhe ekspozimi i tejzgjatur ndaj shiut dhe diellit po i gërryejnë pak nga pak rrënojat e sitit. Shirat e mëdha në rajon kanë dëmtuar mbetjet e konstruksioneve me tulla të thara në diell. Uji i ndenjur i shiut i ka mbuluar tullat dhe punimet prej balte me shtresa torfe. Për shkak të lymit apo baltës, plani i dokut është reduktuar me 3–4 m dhe depozitimi i kripës po degradon tullat. Zyrtarët fajësojnë kripën mbi veprimin kapilar dhe vërejnë se po shfaqen të krisura dhe themelet po dobësohen pasi punimet restauruese përparojnë në mënyrë të ngadaltë.

Rakhigrhi

Rakhigarhi, ose Rakhi Garhi është një fshat në distriktin Hisar në shtetin e Haryanas në Indi, i gjendur 150 km në veri-perëndim të Delhit. Është siti i një vendbanimi që para Qyt. të Lug. së Industi që daton që nga viti 4600 p.e.s.. Siti me 7 kodrina që ishte më shumë se 300 hektarë, tashmë është gjetur mbi 350 hektarë me gjetjen e re të dy kodrinave shtesë, duke e bërë atë sitin më të madh të Qyt. të Lug. së Indusit në botë.

Vendndodhja

Gjendet në rrafshinën e lumit Ghaggar-Hakra, rreth 27 km nga lumi stinor Ghaggar. Në këtë zonë ka shumë site të tjera të rëndësishme arkeologjike, në luginën e lumit të vjetër në lindje të rrafshirës Ghaggar. Midis tyre janë siti i Kalibanganit, Kunalit, Balu-së, Bhirrana-s dhe Banawali-t. Sipas Jane McIntosh, Rakhigarhi gjendet në luginën e lumit para-historik të Drishadvatit. Ky është i njohur edhe si lumi Chautang. Lohari Ragho është një sit i afërt më i vogël.

Gërmimet

Në vitin 1963, Archeological Survey of India (ASI) filloi gërmimet në këtë sit dhe, megjithëse rreth këtyre gërmimeve është publikuar pak Gërmime të mëtejshme u ndërmorën nga ASI nën drejtimin e arkeologut Amarendra Nath, midis viteve 1997 dhe 2000.Gërmimet më të fundit janë kryer nga Vasant Shinde, një arkeolog nga Deccan College Post-Graduate and Research Institute. Gërmimet e hollësishme të ASI-t në sit treguan madhësinë e qytetit të humbur dhe gjetjen e artifakteve të shumta, disa mbi 5,000 vjeçare. Rakhigarhi ishte i banuar që në kohët e hershme të Qytetërimit harapas. U zbuluan dëshmi të rrugëve të shtruara, sistemit të kanalizimeve, ujëmbledhësish të mëdhenj të ujit të shiut, sistemit të depozitimit, tullave prej terrakote, prodhimit të statujave dhe punimit të shkathët të bronxit si dhe metaleve të çmuara. U gjet gjithashtu bizhuteri, duke përfshirë byzylykë të bërë prej terrakote, guacka çonka, ar dhe gurë gjysëm të çmuar. Në Rakhigarhi gjenden nëntë kodrina të cilat janë emërtuar nga RGR-1 deri në RGR-9, nga të cilat RGR-5 është e populluar dendësisht nga establishmenti i fshatit Rakhishahpur dhe nuk është i disponueshëm për gërmime. Nga RGR-1 deri në RGR-3, RGR6 deri në RGR9 dhe disa pjesë të RGR-4 janë të disponueshme për gërmime.

Datimi

Në vitin 2014 u publikuan gjashtë datime me radiokarbon nga gërmimet në Rakhigarhi midis viteve 1997 dhe 2000, që i korrspondojnë tre periudhave në sit (Pre-formative, Periudha e Hershme Harapase dhe Periudhës së Maturisë Harapase). Kodrina RGR-6 tregoi një fazë Pre-formative të përcaktuar si Faza Sothi me dy datimet në vazhdim: 6420 +/- 110 dhe 6230 +/- 320 vite më parë, dmth. 4470 +/- 110 dhe 4280 +/- 320 p.e.s..

Shtrirja

Shumë studiues, duke përfshirë Gregory Possehl, Jonathan Mark Kenoyer, Raymond Allchin dhe Rita P. Wright besojnë se duhet të shtrihet midis 80 dhe 100+ hektarëve në zonë.Për më tepër, Possehl nuk beson se gjithë kodrinat në Rakhigarhi i përkasin të njëjtit vendbanim të Luginës së Indusit, duke pohuar se, “RGR-6, një sit Sothi-Siswal i njohur si Arda, ishte me gjasa një vendbanim i ndarë”. Amarendra Nath, e cila kreu gërmimet midis viteve 1997 dhe 2000, raportoi se siti mbulonte më shumë se 300 hektarë (3 km²) me 7 kodrina, pesë nga të cilat janë të integruara. Me gjetjet e reja të dy kodrinave shtesë prej 25 hektarësh secila në vitet 2014–2015 gjatë gërmimeve të bashkuara të drejtuara nga Haryana Archaeological Department, Deccan College Post-Graduate and Research Institute dhe Seoul National University, siti tashmë është përcaktuar shumë më i madh duke mbuluar një sipërfaqe prej 350 hektarësht (3.5 km²), duke e bërë atë sitin dhe qytetin më të madh të Qytetërimit të Luginës së Indusit në botë.

Zbulimet

Deri tani gërmimet tregojnë një qytet të mirë-planifikuar me rrugë 1.92 m të gjera, pak më të gjera se në Kalibangan. Qeramika është e ngjashme me atë të Kalibanganin dhe Banawalit. Janë gjetur gropa të rrethuara nga mure, të cilat mendohet se për flijime ose për ceremoni fetare. Zjarri përdorej gjerësisht në ceremonitë e tyre fetare. Ka kanale të ujërave të zeza të bëra me tulla. Janë gjetur gjithashtu statuja terrakote, pesha, artifakte bronxi, krehëra, grepa peshkimi prej bakri, gjilpëra dhe emblema terrakote. Është gjetur një vazo bronxi që është e dekoruar me ar dhe argjend. Është gjetur një fonderi me rreth 3000 gurë të palëmuar gjysëm të çmuar. Këtu janë gjetur shumë vegla për lustrimin e këtyre gurëve si dhe një furrë. Është gjetur një varr me 11 skelete, me kokat të drejtuara nga veriu. Afër kokave të skeleteve, mbaheshin enë të përdorimit të përditshëm. Tre skeletet femërore kanë byzylykë guackash në kyçet e majta të duarve. Afër një skeleti femëror është gjetur një byzylyk i artë. Për më tepër, të vendosur pranë kokës janë gjetur gurë gjysëm të çmuar, që tregon se ata ishin pjesë e njëlloj varseje. Në prill të vitit 2015, u zbuluan katër skelete të plota njerëzore nga kodrina RGR-7. Këta skelete i përkisnin dy meshkujve të rritur, një femre dhe një fëmije. Qeramika me ushqime ashtu si dhe byzylyke guackash u gjetën rreth këtyre skeleteve. Pasi skeletet u gërmuan në mënyrë shkencore pa ndonjë kontaminim, arkeologët mendojnë se me ndihmën e teknologjisë më të fundit te këta skelete dhe me marrjen e ADN-së, është e mundur të përcaktohet se si dukeshin harapasit (banorët e qytetërimit të Luginës së Indusit) rreth 4500 vjet më parë. Në sit u zbuluan altare zjarri dhe struktura absidale. Këtu janë gjetur vegla gjuetie si doreza bakri dhe grepa peshkimi. Prania e lodrave të larmishme si mini-rrotat, kapakë në miniaturë, topa hobeje, figurina kafshësh tregojnë mbizotërimin e kulturës së lodrave. Shenja të lulëzimit të tregëtisë mund të shihen me zbulimin e stampave, stolive dhe peshave prej kerti. Peshat e gjetur aty janë të ngjashme me peshat e gjetura në shumë site të tjera të Q.L.I. duke konfirmuar praninë e sistemit të standardizuar të peshave. Gjurmë të veshjeve prej pambuku të ruajtura në objekte argjendi ose bronxi ishin të njohura në Rakhigarhi, Chanhudaro dhe Harapa. Një numë befasues emblemash stampuese u gjetën gjithashtu në këtë sit.

Enët Hakra

Siti ka depozita të trasha ‘Enësh Hakra’ (tipike të vendbanimeve të fazës së hershme të luginës së Indusit dhe të lumit të tharë Sarasvati). Ai ka gjithashtu artifakte të Periudhës së Hershme dhe të Maturisë Harapase. Prania solide e kulturës së Enëve të qeramikës Hakra ngre pyetje të rëndësishme: “A erdhi Qytetërimi i L. së Indusit më vonë seç është regjistruar?” Kultura Hakra dhe Fazat e Hershme janë të ndara nga më shumë se 500–600 vite dhe populli Hakra konsiderohet se janë banorë më të hershëm të Indusit. Megjithëse rezultatet e datimit me radiokarbon-14 janë në pritje, bazuar në shtresën e trashë Kulturës së Enëve Hakra në Rakhigarhi, thuhet se siti mund të datohet rreth 2500 deri në 3000 p.e.s.

Hambari

Aty është zbuluar një hambar që i përketë fazës së maturisë harapase (2600 deri në 2000 p.e.s.). Hambari është bërë me tulla balte me një dysheme me dhe të ngjeshur të lusturar me baltë. Ai ka 7 dhoma drejtëkëndore ose katrore. Gjurmë domethënëse gëlqereje dhe bari të dekompozuar janë gjetur në porcionin e ulët të murit të hambarit duke treguar se mund të ketë qenë gjithashtu edhe depua e drithrave me gëlqere të përdorur si insekticid dhe barin të përdorur për të ndaluar hyrjen e lagështirës. Duke parë madhësinë e tij, duket se ishte një hambar publik ose një hambar i elitës.

Varreza

Gjendet një varrezë me tetë varre të Periudhës së Maturisë Harapase. Shpesh gropat e varreve janë të mbuluara me tulla dhe në një rast ka tabut druri. Tipe të ndryshme gropash varri ishin gërmuar për të formuar një pirg me dhe dhe trupi vendosej poshtë tij; dhe pastaj maja e këtij varri mbushej me tulla për të formuar një strukturë çatie mbi varr. Bashkë me skeletet njerëzore në vendet e varreve u gjetën vezët e parazitëve që kishin dikur në stomak. Analiza e ADN-së së njerëzve e marrë nga kockat ashtu si dhe analiza e parazitëve dhe kafshëve do të bëhet për të kuptuar zanafillën e këtyre njerëzve.

Muzeu

Rakhigarhi, i cili është një sit i Qyt. Lug. së Indusit, ka gjithashtu një muze të zhvilluar nga qeveria e shtetit. Gjendet gjithashtu edhe Haryana Rural Antique Museum 60 km larg, i cili mirëmbahet nga Chaudhary Charan Singh Haryana Agricultural University në Gandhi Bhawan, që shfaqe evoluimin e bujqësisë dhe antikat e zhdukura. Jahaj Kothi Museum, i emërtuar sipas George Thomasit, gjendet brenda Kompleksit të Pallateve të Firoz Shah-ut dhe ruhet nga Archaeological Survey of India.

Rëndësia

Madhësia dhe uniciteti i Rakhigarhi-t ka tërhequr shumë vëmendjen e arkeologëve nga e gjithë bota. Është pranë Delhit, duke treguar përhapjen e Q.L. së Indusit deri në këtë largësi të Indisë së veriut. Një pjesë e madhe e zonës nuk është gërmuar akoma dhe detaje nga gërmimet e deri tanishme janë akoma për tu publikuar. Një tjetër sit i lidhur në zonë është Mitathal-i, që është akoma duke pritur gërmimet.

Kalibangani

Kalibangani është një qytezë e gjendur në të majtë ose në bregun jugor të Ghaggarit (lumi Ghaggar-Hakra), i identifikuar nga disa studiues me lumin Sarasvati në Tehsil Pilibangān, midis Suratgarh-it dhe Hanumāngarh-it në distriktin Hanumangarh të Rajasthanit në Indi 205 km. nga Bikaneri. Është identifikuar gjithashtu si i vendosur në trekëndëshin e tokës në bashkimin e lumenjve Drishadvati dhe Sarasvathi. Karakteri para-historik dhe para-Mauryan i Qyt. Lug. së Indusit u identifikua për herë të parë nga Luigi Pio Tessitori në këtë sit. Raporti i gërmimeve të Kalibanganit u publikua i plotë në vitin 2003 nga Archaeological Survey of India (ASI), 34 vite pas përfundimit të gërmimeve. Raporti konkludonte se Kalibangani ishte një qendër e rëndësishme provinciale e Qyt. Lug. së Indusit. Kalibangani dallohet nga altarët e zjarrit të tij unikë dhe tokës më të hershme të pluguar që njihet.

Identiteti

Identiteti i Kalibanganit si një sit para-historik u zbulua nga Luigi Pio Tessitori, një indologjist italian (1887–1919). Ai po kryente disa kërkime mbi tekstet e lashta indiane, kur u befasua nga karakteri i rrënojave në këtë zonë dhe kërkoi ndihmën nga Sir John Marshall i Archaeological Survey of India. Në atë kohë ASI kishte kryer disa gërmime në Harapa, por ata nuk e kishin idenë rreth karakterit të rrënojave. Në fakt, Tessitori është personi i parë që njohu se rrënojat janë ‘para-historike’ dhe para-Mauryane. Luigi Pio Tessitori vërejti gjithashtu natyrën e kulturës, por në atë kohë nuk ishte e mundur të hamendësohej se Q.L.I. qëndronte në rrënojat e Kalibanganit dhe ai vdiq pesë vjet para si kultura harapse të identifikohej mirëfilltasi. Pas pavarësisë së Indisë, qytetet kryesore harapase bashkë me Indusin u bënë pjesë e Pakistanit dhe arkeologët indianë u detyruan të intensifikojnë kërkimet për site harapase në Indi. Amlānand Ghosh (ish drejtori i përgjithshëm i Archaeological Survey of India, ose ASI) ishte personi i parë që njohu këtë sit si harapas dhe e piketoi atë për gërmime. Nën drejtimin e B. B. Lal (atëherë drejtor i përgjithshëm i ASI-t), Balkrishna (B.K.) Thapar, M. D. Khare, K. M. Shrivastava dhe S. P. Jain ndërmorën gërmime për 9 vite (1960-9) në 9 seksione të njëpasnjëshme gërmimesh. Dy kodrina të lashta u gërmuan, të shtrira në gjysëm kilometri. Në krahun perëndimor është një kodrinë më e vogël (KLB1), 9 metra e lartë e njohur edhe si akropoli. Kodrina lindore është më e lartë (12 metra) dhe më e madhe, e njohur edhe si qyteti i poshtëm (KLB2). Gërmimet në mënyrë të papritur sollën në dritë një sekuencë të dyfishtë kulturash, nga të cilat e sipërmja (Kalibangan I) i përketë asaj harapase, duke treguar modelin karakteristik të një metropoli dhe e poshtmja (Kalibangan II) fillimisht u quajt para-harapase por tashmë quhet “Harapase e Hershme ose Pararendëse e Harapases”. Site të tjera të afërta që i përkasin Q.L.I. përfshijnë Balu-në, Kunal-in, Banawali-n etj.

Faza Proto-Harapase

Gjurmët e kulturës para-harapase janë gjetur vetëm në nivelet më të ulta të kodrinës perëndimore. Sipas dëshmive arkeologjike, kultura e Q.L.I. ekzistonte në sit që nga periudha proto-harapase (3500 p.e.s. – 2500 p.e.s.) deri në periudhën harapase (2500 p.e.s. – 1750 p.e.s.). Kjo fazë e hershme është etiketuar si Kalibangan-I (KLB-I) ose Periudha-I. Ngjashmëria e qeramikës e lidh Kalibangan-I me kulturën Sothi pasi mjaft nga kjo qeramikë u zbulua më vonë në fshatin Sothi në Indinë Veri-Perëndimore.

Fortifikimi dhe shtëpitë

Në këtë fazë, vendbanimi ishte i fortifikuar, duke përdorur tulla të thara balte, që nga fillimi i banimit. Kjo fortesë qe ndërtuar dy herë në periudha të ndryshme. Më herët, muri i fortesës kishte një trashësi 1.9 metra, e cila u rrit në 3.7-4.1 metra gjatë rindërtimit në këtë fazë. Madhësia e tullave ishte 20 × 20 × 10 cm në të dy fazat e ndërtimit. Kodrina e akropolit (kodrina më e vogël) është një paralelogram rreth 130 metra në aksin lindje-perëndim dhe 260 metra në atë veri-jug. Planifikimi i qytetit ishte si ai i Mohenjo-daros ose Harapas. Drejtimi i shtëpive dhe përmasat e tullave ishin dukshëm të ndryshme nga ato të përdorura në fazën harapase (KLB-II). Brenda zonës së rrethuar me mure, shtëpitë ishin të ndërtuara me tulla të të njëjtës madhësi të përdorur në murin e fortesës; përdorimi i tullave të pjekura dëshmohet nga një kanal shkarkues brenda shtëpive, mbetje e furrave dhe gropave cilindrike, të veshura me suva gëlqereje. U gjetën gjithashtu edhe disa tulla të pjekura në formë pyke.

Toka më e hershme e pluguar

B. B. Lal, ish dr. i përgjithshëm i ASI-t shkroi: “Kalibangani në Rajasthan ka nxjerr dëshmi të tokës më të hershme bujqësore të pluguar (rreth 2800 p.e.s.) e zbuluar ndonjëherë nga një gërmim”. Është zbuluar në jug-lindje të vendbanimit para-harapas, jashtë fortifikimit. “Gërmimet në Kalibangan perëndim të Rajasthanit modern tregon një tokë të pluguar, siti i parë i kësaj natyre në botë. Ai tregon një model rrjete brazdash, të vendosura rreth 30 cm larg në drejtimin lindje-perëndim dhe të tjerat të larguara rreth 190 cm në drejtimin veri-jug”. Për tu ruajtur, kjo zonë e gërmuar e tokës së pluguar u rimbush pas gërmimit dhe zona u përcaktua me shtylla betoni.

Qeramika

Shenjat dalluese të kësaj faze të hershme është qeramika, e karakterizuar nga gjashtë modele të etiketuara A, B, C, D, E dhe F, të cilat më vonë u identifikuan edhe në Sothi në Indinë veri-perëndimore. Modelet A, B dhe D mund të grupohen së bashku. Ato janë të ngjyrosura me të kuqe. Modeli-A është realizuar pa kujdes megjithë përdorimin e rrotës së poçarisë. Ai përmban dizajne në të zezë të lehtë, shpesh i dekoruar me linja të bardha. Motivet e parapëlqyera janë linjat, gjysëm-rrathët, rrjetat, insektet, lulet, gjethet, pemët dhe katrorët. Modeli-B tregon përmirësime të dukshme në përpunim, por gjysma e poshtme ishte e qëllimisht e papërpunuar. Lule dhe kafshë pikturoheshin me të zezë në sfond të kuq. Modeli-D përmbante dizajne vijash të pjerrta ose në disa gjysëm-rrethore, ndërsa shumica e enëve ishin të sheshta. Por Qeramika e modelit-C ishte më e trashë dhe më e fortë. Modeli-C dallohej nga nuancat e vjollcë dhe lustra e lëmuar, me dizajne në të zezë; është modeli më i mirë proto-harapas i realizuar. Modeli-E ishte i ngjyrosur me të çelët dhe Modeli-F ishte gri.

Gjetje të tjera

Midis gjetjeve të tjera të kësaj periudhe janë: presa të vogla kalcedoni dhe agati, ndonjëherë të dhëmbëzuara ose të mbështetura; rruaza steatiti, guacke, karneliani, terrakote dhe bakri; byzylyk bakri, guacke dhe terrakote; objekte terrakote si një karrocë-lodër, rrota dhe një dem i thyer; quem me bluarës, një majë kocke dhe celte bakri, duke përfshirë një sopatë të pazakontë, etj. Karrocat lodër sugjerojnë se karrocat përdoreshin për transport që në fazën e hershme të Kalibanganit.

Tërmetet më të hershme dhe fundi i Fazës-I

B. B. Lal, ish dr. i përgj. i ASI-t shkroi:”Kalibangani në Rajasthan … ka treguar gjithashtu se aty ndodhi një tërmet rreth vitit 2600 p.e.s., që çoi në përfundimin e vendbanimit të hershëm të Q.L.I. në këtë sit”. Ky ndoshta është tërmeti më i hershëm i regjistruar nga arkeologjia. Janë identifikuar të paktën tre tërmete para-historike që kanë prekur Qytetërimin e Luginës së Indusit në Dholavira në Khadir gjatë viteve 2900–1800 p.e.s. Faza KLB-I ka lënë 1.6 metra depozitime të vazhdueshme gjatë pesë shtresave të dallueshme strukturore, e fundit nga të cilat u shkatërrua ndoshta nga një tërmet dhe siti u braktis rreth vitit 2600 p.e.s., për tu banuar menjëherë më vonë përsëri nga harapas.

Faza harapase

Altarët e zjarrit

Në Kalibangan, altarët e zjarrit janë zbuluar ashtu si dhe në Lothal, që S.R. Rao mendon se mund të kenë shërbyer për qëllime rituale. Këta altarë sugjerojnë adhurimin e zjarrit ose të Agnit, zotit Hindu të zjarrit. Është siti i vetëm i Q.L.I. ku nuk ka dëshmi për adhurimin e “Perëndeshës Nënë”. Brenda kompleksit të fortifikuar, gjysma jugore përmban shumë (pesë ose gjashtë) platforma të ngritura me tulla balte, të ndara nga njëra-tjetra nga korridore. Shkallët ishin të vendosura në këto platforma. Vandalizimi i këtyre platformave nga zhvatësit e tullave e bënë të vështirë të rindërtohet forma zanafilluese mbi to por janë gjetur mbetje të pagabueshme të kuṇḍa-sh drejtëkëndore ose ovale (gropa zjarri tullash të djegura) për altarë vedik, me një yūpa ose vend flijimi (clindrike ose me prerje tërthore drejtëkëndore, herë herë tullat ishin vendosur mbi njëra-tjetrën për të ndërtuar një vend të tillë) në mes të çdo kuṇḍa dhe pjesëve prej terrakote flijuese (piṇḍa) në të gjithë këto gropa zjarri. Shtëpitë në qytetin e poshtëm kishin gjithashtu altare të ngjashme. Në këto gropa-zjarri është gjetur qymyr i djegur. Struktura e këtyre altarëve zjarri është përkujtues i atyre vedikë, por analogjia mund të jetë e rastësishme dhe këta altarë ndoshta janë krijuar për ndonjë qëllim specifik (mbase fatar) nga gjithë komuniteti. Në disa altarë zjarri janë gjetur mbetje kafshësh, gjë që sugjeron një mundësi të flijimit të kafshëve. Ëebsiti zyrtar i ASI raporton se: “Përkrah dy pjesëve kryesore të mësipërme të metropolit kishte gjithashtu një të tretë, një strukturë të moderuar të vendosur mbi 80 m sipër qytetit të poshtëm që përmbante katër deri në pesë altarë zjarri. Kjo strukturë e veçuar mbase mund të ketë qenë përdorur për qëllime ritualesh. “Kështu, altarët e zjarrit janë gjetur në tre grupe: altarë publik në akropol, altarë familjarë në qytetin e poshtëm dhe altarë publikë në një një grup të tretë të veçuar. Një distancë e shkurtër nga altarët e zjarrit, u gjetë një pus dhe mbetjet e një vend-larjeje, duke sugjeruar se banja ceremoniale ishte pjesë e ritualeve.^[ Interpretimi i këtyre strukturave si altarë zjarri është kontrovers, struktura shumë të ngjashme diku tjetër nga gërmimet e fundit janë interpretuar si vatra gatimi ose modele të ndryshme farkash dhe furrash qeramike.

Qyteti i poshtëm

Qyteti i poshtëm ishte gjithashtu një paralelogram i fortifikuar, megjithëse tashmë mbeten vetëm gjurmë të këtij fortifikimi. Fortifikimi ishte bërë me tulla balte (40 × 20 × 10 cm) dhe janë identifikuar tre ose katër faza strukturore. Ai kishte porta në veri dhe në perëndim. B. B. Lal shkroi:

“Rrugë të mirë-rregulluara orientoheshin përgjatë drejtimeve kardinale, duke formuar kështu një model rrjete. (Në Kalibangan) madje gjerësitë e këtyre rrugëve ishin set raportesh, dmth. nëse korsia më e ngushtë ishte një njësi në gjerësi, rrugët e tjera ishin dy, tre njësi etj. (…) Një planifikim i till i qytetit ishte i panjohur Azinë perëndimore bashkëkohëse”.

Qyteti i poshtëm ishte 239 metra nga lindja në perëndim, shtrirja veri-jug nuk mund të përcaktohet. Janë identifikuar 8 rrugë kryesore, 5 veri-jug dhe 3 lindje-perëndim. Pak më shumë rrugë lindje-perëndim pritet të zbulohen në zonat e pagërmuara. Rruga e parë lindje-perëndim shtrihet në një përvijim lakorë për tu takuar me të parën në skajin veri-lindor (drejt lumit), ku një gjendej një portë. Kjo rrugë ishtë një anomale në modelin rrejtë të rrugëve të drejta. Kishte shumë rrugica që lidhnin komplekset e veçanta të banimit. Rrugët dhe rrugicat kishin gjerësi me proporcione të përcaktuara përpikmërisht, si në sitet e tjera harapase, duke variuar nga 7.2 metra për rrugët kryesore deri në 1.8 metra për rrugicat e ngushta. Vende mbrojëse ishin vendosur në kthesat e rrugëve për të shmangur aksidentet. Në nivelin e dytë strukturor, rrugët ishin të vendosura me pllaka balte. Kanalizimet nga shtëpitë shkarkoheshin në gropa poshtë rrugëve. Për të planifikuar dhe rregulluar të gjithë këtë duhet të ketë patur disa autoritete qendrore.

Banesat

Si planifikimi i qytetit, edhe banesat ndjekin modelin e zakonshëm të qyteteve të tjera harapase. Për shkak të modelit rrjetë të projektimit të të qytetit si një kuti shahu, të gjitha shtëpitë hapeshin të paktën në dy ose tre rrugë apo rrugica. Çdo shtëpi kishte një oborr dhe 6-7 dhoma në tre anë, me një pus në disa prej tyre. Një shtëpi kishte shkallë për tu ngjitur në çati. Shtëpitë ishin ndërtuar me tulla 30 × 15 × 7.5 cm (njëlloj si ato të përdorura në fazën e dytë strukturore të murit fortifikues). Tullat e pjekura përdoreshin në kanalet kullues, puset, platformat larëse dhe pragun e dyerve, përkrahë altarit të zjarrit. Dyshemetë e dhomave ishin ndërtuar me baltë të pastër të ngjeshur, disa herë të vendsosura me tulla ose pjesë terrakote. Një shtëpi kishte dysheme me pllaka të pjekura të dekoruara me vizatime gjeometrike.

Terrakota

Disa qeramika të hershme të Kalibanganit kanë ngjashmëri të madhe me qeramikë e Enëve Hakra në Cholistan, me qeramikat e tjera të hershme harapase nga Q.L.I. dhe me qeramikat e periudhës së Integrimit. Funksionalisht, qeramika mund të klasifikohet në enë shtëpiake, fetare dhe për qëllime mortore. Strukturalisht, kemi tipe të tilla si enë të sheshta dhe të dekoruara. Disa enë kishin mbishkrime harapase (të padeshifruara) në to. Figura më e mirë prej terrakote nga Kalibangani është ajo e një demi të ngarkuar që konsiderohet se nënkupton “artin realist dhe të fuqishëm popullor të Periudhës Harapase”. Qyteti është i njohur për byzylykët e shumtë prej terrakote që janë gjetur aty.

Gjetje të tjera

Një numër emblemash që janë gjetur datojnë nga kjo fazë. Vlen të veçohet një emblemë cilindrike, që paraqet një figurë femërore midis dy të tillave mashkullore, duke luftuar ose duke u kërcënuar me shtiza. Gjendet gjithashtu edhe një njeri i përzier me dem duke vëzhguar. Ato janë me forma drejtëkëndore. Gjetje të tjera të rëndësishme janë një shufër cilindrike matëse dhe një top balte me figura njerëzore. Janë gjetur gjithashtu edhe dardhë si dhe qiqra.

Sistemet e varrimit

Në vend-varrim janë dëshmuar tre sisteme varrimi rreth 274 metra në jug-perëndim të akropolit, ku jan gjetur rreth 34 varre:

1. Varrimi në gropë drejtkëndore ose ovale, me trupin të vendosur shtrirë me kokën drejt veriut të rrethuar nga qeramika. Në një gropë, mes këtyre objekteve u gjet një pasqyrë bakri. Gropat mbuloheshin me baltë pas groposjes. Një varr ishte i rrethuar me një mur me tulla të suvatuara nga brenda. Një fëmijë kishte gjashtë vrima në kafkë. Nga këta varre janë grumbulluar shumë të dhëna paleopatologjike.
2. Varrimi në vazo (urna) në një gropë rrethore, pa trup. Katër deri në 29 vazo dhe enë vendoseshin rreth vazos kryesore (urnës). Në disa varre janë gjetur rruaza, guacka etj.
3. Gropa varri drejtkëndore ose ovale, që përmbanin vetëm qeramika dhe objekte të tjera mortore. Si në tipin e parë, shtrirja e këtij tipi varri orientohej përgjatë drejtimit veri-jug.

Dy metodat e fundit nuk ishin të lidhura me ndonjë mbetje skeletore dhe mund të jenë të lidhura me varrimin simbolik, të pagjetur në qytetet e tjera harapase. Tipi i tretë i varreve përmbante objekte si në tipin e dytë, rruaza, guacka etj., por jo trupa. Disa gropa ishin të pambuluara.

Fundi i Kalibanganit

Robert Raikes ka argumentuar se Kalibangani u braktis për shkak të tharjes së lumit. Prof. B. B. Lal (ish dr. i përg. i Archaeological Survey of India) e mbështet këtë pikëpamje duke pohuar: “Datimi me radiokarbon tregon se vendbanimi i Maturisë Harapase në Kalibangan do të braktisej rreth viteve 2000–1900 p.e.s.. Dhe, siç tregojnë të dhënat hidrogjenike, kjo braktisje mori udhë me tharjen e Sarasvati-t (Ghaggar-it). Kjo pjesë e vonë ëshë vendosur siç duhet nga puna e Raikes, një hidrologjisti italian dhe bashkëpunëtorët e tij indianë”.

Kalibangani modern

Emri Kalibangan përkthehet “byzylykë të zinj” (“Kālā”, në gjuhën punjabi, do të thotë e zezë dhe “bangan” do të thotë byzylyk). Pak milje në drejtim të rrjedhës është stacioni hekurudhor dhe qyteza e quajtur Pilibangā, që do të thotë byzylykë të verdhë. ASI krijoi një muze arkeologjik në Kālibangan në vitin 1983 për të depozituar materialet e zbuluara këtu gjatë viteve 1961-69. Në një galeri, janë paraqitur gjetjet para-harapase, ndërsa gjetjet harapase janë paraqitur në dy galeri të tjera.

Shpjegime

1. ^ Derenko: “Përhapja e këtyre teknologjive të reja ka qenë lidhur me përhapjen e gjuhëve dravidiane dhe Indo-Evropjane në Azinë e jugut. Ëshë hamendësuar se gjuha proto-elamito-dravidiane, me shumë gjasa ka marr udhë në provincën e Elamit në Iranin jug-perëndimor, e përhapur drejt lindjes me lëvizjen e fermerëve të Luginës së Indusit në nën-kontinentin indian”. Derenko u referohet: Renfrew (1987): Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins; Renfrew (1996): Language families and the spread of farming. In: Harris DR, editor: The origins and spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia, fq. 70–92; Cavalli-Sforza, Menozzi, Piazza (1994): The History and Geography of Human Genes.
2. ^ Amarendra Nath më vonë u shpall fajtore për fallsifikimin e faturave gjatë gërmimeve në Rakhigarhi.