Arsimi në Romën e lashtë përparoi nga një sistem arsimor joformal, familjar i arsimit në Republikën e hershme në një sistem të bazuar në shkollim gjatë Republikës së vonë dhe Perandorisë. Sistemi arsimor romak ishte i bazuar në sistemin grek – dhe shumë prej mësuesve privatë në sistemin romak ishin skllevër apo njerëz të lirë grekë. Metodologjia arsimore dhe programi mësimor i përdorur në Romë u kopjua në provincat e tij duke siguruar një bazë për sistemet arsimore përgjatë civilizimit të mëvonshëm perëndimor. Edukimi dhe arsimi i organizuar mbeti relativisht i rrallë dhe ka pak burime ose të dhëna lidhur me procesin arsimor romak deri në shekullin II të erës sonë. Për shkak të fuqisë së gjerë të ushtruar nga babai mbi familjet romake, niveli dhe cilësia e arsimit që u sigurohej fëmijëve romakë ndryshonte në mënyrë drastike nga familja në familje; megjithatë, morali popullor romak erdhi duke ndryshuar madje aq sa baballarët të dëshironin të kishin fëmijët e tyre të arsimuar deri në një farë mase, dhe pritej një arsim i plotë i avancuar nga çdo romak që dëshironte të hynte në politikë.

Arsimi gjatë Perandorisë

Në kulmin e Republikës Romake dhe më vonë Perandorisë Romake, sistemi arsimor romak gradualisht gjeti formën e tij përfundimtare. U krijuan shkolla formale, të cilat u shërbenin studentëve kundrejt një pagese; krahas të cilave ekzistonin edhe shkolla si dhe arsimim publik falas. Që të dy gjinitë, djemtë dhe vajzat, arsimoheshin edhe pse jo domosdoshmërisht së bashku.

Në një sistem shumë të ngjashëm me atë që mbizotëron në botën moderne, sistemi arsimor romak zhvilloi shkolla të rregulluara në nivele. Pedagogu Mark Fab Quintiliani theksonte rëndësinë e fillimit të arsimit sa më herët që të jetë e mundur, duke theksuar se “kujtesa … jo vetëm që ekziston edhe tek fëmijët e vegjël, por është posaçërisht tërheqëse në atë moshë”. Një student romak do të përparonte nëpër shkolla ashtu si një student sot mund të shkojë nga shkolla fillore në shkollë të mesme dhe më pas në fakultet (kolegj). Ata përgjithësisht ishin të përjashtuar nga studimet gjatë ditëve të tregut të cilat formonin një lloj fundjave në çdo ditë të tetë të vitit. Progresioni varej më shumë nga aftësia sesa mosha me një theksim të madh kushtuar ingeniumit të studentit ose “dhuratës” së lindur për të mësuar, dhe një theksim më të qetë në aftësinë e një studenti për arsim të nivelit të lartë.

Ndikimi

Para shekullit III p.e.s.. sistemi romak i arsimit ishte i lidhur ngushtë me institucionin shoqëror romak të patria potestas, në të cilin babai vepronte si kryefamiljar ( paterfamilias ), dhe kishte, sipas ligjit, të drejtën absolute të kontrollit mbi fëmijët e tij. Ishte detyrë e babait të edukonte fëmijët e tij dhe nëse ai nuk ishte në gjendje të përmbushë këtë detyrë, detyra merrej nga anëtarët e tjerë të familjes. Madje vetëm në vitin 272 p.e.s. me pushtimin e Tarentumit, dhe aneksimin e Siçilisë në vitin 241 p.e.s. dhe periudhën pas Luftës së Parë Punike romakët u ekspozuan ndaj një ndikimi të fortë të mendimit dhe të jetesës greke kur edhe gjetën që në kohën e lirë të studionin artet.

Në shekullin III p.e.s. një rob i Greqisë nga Tarentumi i quajtur Livius Andronicus u shit si skllav dhe u punësua si mësues për fëmijët e zotërisë së tij. Pasi fitoi lirinë e tij, ai vazhdoi të jetojë në Romë dhe u bë mësuesi i parë i shkollës (tutori privat) që ndoqi metodat greke të arsimit dhe edukimit dhe që do të përkthente Odiseën e Homerit në vargje latine.

Situata e grekëve ishte ideale për themelimin e arsimit letrar, pasi ata ishin pronarë të veprave të mëdha të Homerit, Hesiodit dhe lirikëve të Greqisë arkaike. Mungesa e një metode letrare të edukimit dhe arsimit nga jeta romake ishte për shkak të faktit se Roma ishte pa ndonjë letërsi kombëtare. Artet ushtarake ishin gjithçka që Roma mund të ofronte për të kaluar kohë duke studiuar. Kur nuk bënin luftë, kohën e mbetur romakët i kushtonin bujqësisë. Shqetësimi i Romës ishte ai i mbijetesës, qoftë përmes mbrojtjes ose sundimit. Kjo nuk ndodhi deri në shfaqjen e Ennius (239-169 pes), babai i poezisë romake.

Ndërsa romakët përvetësuan shumë aspekte të arsimit grek, në veçanti dy fusha u konsideruan si gjëra të vogla: muzika dhe atletika. Muzika për grekët dhe sistemin e tyre arsimor e edukativ ishte një element themelor dhe lidhej drejtpërdrejt me paideia greke. Mousike përfshiu të gjitha ato fusha të mbikëqyrura nga muzat, të krahasueshme me artet e sotme liberale. Zona që shumë romakë e konsideruan të parëndësishëm është e barabartë me përkufizimin tonë modern të muzikës. Për grekët, aftësia për të luajtur një instrument ishte shenja e një njeriu të civilizuar, të arsimuar dhe përmes një edukimi dhe arsimi në të gjitha fushat e muzikës mendohej se shpirti mund të bëhet më i moderuar dhe i kultivuar. Romakët nuk e kishin këtë pikëpamje dhe e konsideruan studimin e muzikës si një rrugë drejt korrupsionit moral. Sidoqoftë, ata kultivuan një fushë të muzikës : letërsinë greke.

Atletika, për grekët, ishte mjet për një trup të shëndetshëm dhe të bukur, i cili ishte një qëllim në vetvete por që edhe promovonte më tej dashurinë e tyre për konkurrencën. Megjithatë, romakët nuk e kishin këtë qëndrim, duke besuar se atletika ishte vetëm një mënyrë për të mbajtur ushtarë të mirë.

Shkallët e arsimit

Edukimi moral

Në themel të arsimit të lashtë grek ishte një sistem efektiv i edukimit dhe arsimit formal, gjë që romakëve u mungonte një sistem i tillë deri në shekullin III p.e.s. Përkundrazi, në themel të arsimit të lashtë romak ishte, mbi të gjitha, shtëpia dhe familja, nga të cilat fëmijët nxirrnin të ashtuquajturin “edukim moral”.

Ndërsa djemtë grekë kryesisht merrnin arsimin e tyre nga komuniteti, arsimtarët e parë dhe më të rëndësishëm të një fëmije romak ishin pothuajse gjithmonë prindërit e tij ose të saj. Prindërit u mësonin fëmijëve të tyre aftësitë e nevojshme për të jetuar në republikën e hershme romake, e cila përfshinte aftësi bujqësore, shtëpiake dhe ushtarake, si dhe përgjegjësi morale dhe civile që do të priteshin prej tyre si qytetarë. Edukimi romak u zhvillua pothuajse ekskluzivisht në shtëpi nën drejtimin e baballarëve. Nga baballarët (paterfamiljet) ose mashkulli i rangut më të lartë të familjes, zakonisht mësonte “thjesht lexim, shkrim dhe aritmetikë të mjaftueshme për t’i bërë të mundur që ata të kuptojnë transaksione të thjeshta biznesi, ë numërojnë, peshojnë dhe matin.

Personalitete të tilla si Kato Plaku iu përmbajtën kësaj tradite romake dhe i morën rolet e tyre si mësues shumë seriozisht. Kato Plaku jo vetëm që i bëri fëmijët e tij punëtorë, qytetarë të mirë dhe romakë të përgjegjshëm, por “ai ishte mësuesi i tij (i të birit) i leximit, profesori i tij i drejtësisë, trajneri i tij i atletikës. Ai e mësoi djalin e tij, jo vetëm që të hidhte një ushtë, të luftonte në forca të blinduara dhe të kakëronte një kal, por edhe të boksonte, të duronte edhe nxehtësinë, edhe të ftohtin, dhe të notonte mirë “.

Në shoqërinë romake është theksuar edhe trajnimi për punë, dhe djemtë merrnin përvojë të vlefshme përmes praktikantëve. Nënat, megjithatë, nuk mund të anashkalohen për rolet e tyre si edukatore morale dhe krijuese të personazheve të fëmijëve të tyre. Cornelia Africanana, nëna e Gracchi, madje është vlerësuar si një shkak kryesor i elokuencës së njohur të djemve të saj.

Ludusi

Roma si Republikë ose më vonë një Perandori, kurrë nuk krijoi zyrtarisht një formë të arsimit fillor të sponsorizuar nga shteti. Në asnjë fazë të historisë së saj, Roma nuk kërkoi ndonjëherë ligjërisht që njerëzit e saj të arsimohen në çfarëdo niveli.

Ishte tipike për fëmijët romakë të familjeve të pasura që të merrnin arsimin e hershëm nga tutorët privatë. Sidoqoftë, ishte e zakonshme për fëmijët me mjete më të përulura për t’u udhëzuar në një shkollë fillore, e njohur tradicionalisht si një ludus litterarius. Një arsimtar në një shkollë të tillë shpesh njihej si litterator ose litteratus, që shihej si një titull më i respektueshëm. Nuk kishte asgjë që të ndalonte një litterator që të themelonte shkollën e tij, përveç pagesave të tij të pakta. Asnjëherë nuk ka pasur vendndodhje zyrtare për një ludus litterarius. Ato mund të gjendeshin në vende të ndryshme, kudo, nga një rezidencë private në një gjimnaz, apo edhe në rrugë.

Në mënyrë tipike, arsimi fillor në botën romake përqendrohej në kërkesat e jetës së përditshme, leximit dhe shkrimit. Studentët do të përparonin nga leximi dhe shkrimi i shkronjave, tek rrokjet, tek listat e fjalëve, përfundimisht duke mësuar përmendsh dhe diktim të teksteve. Shumica e teksteve të përdorura në arsimin e hershëm romak ishin nga letërsia, kryesisht poezi. Poetët grekë, si Homeri dhe Hesiodi, përdoreshin shpesh si shembuj të ilustrimit në klasë për shkak të mungesës së letërsisë romake. Studentët romak pritej të punonin vetë. Kishte pak sens për një klasë si një njësi kohezive, e ilustruar nga studentët që vijnë dhe shkojnë në periudha të ndryshme gjatë gjithë ditës. Studentët e rinj romak nuk u përballën me provime zyrtare ose prova. Performanca e tyre u mat përmes ushtrimeve që ose u korrigjuan ose u duartrokitën në bazë të performancës. Kjo krijoi një sens të pashmangshëm të konkurrencës midis studentëve.

Duke përdorur një sistem arsimor konkurrues, romakët zhvilluan një formë të kontrollit shoqëror që lejonte elitat të ruanin stabilitetin e klasës. Kjo, së bashku me shpenzimet e dukshme monetare, penguan që shumica e studentëve romak të përparojnë në nivele më të larta të arsimit.

Gramatikusi

Në moshën midis nëntë dhe dymbëdhjetë vjeç, djemtë e familjeve të pasura do të linin pas litteratorin e tyre dhe do të merrnin mësime nga një gramatikus, i cili i nderonte aftësitë e shkrimit dhe të të folurit të studentëve të tij, i përgatiste ata në artin e analizës poetike dhe u mësonte atyre greqishten nëse nuk e dinin akoma. Analiza e poezisë vazhdoi të përdorë po ato poezi dhe poetë të cilëve studentët i mësonin në Ludus, siç është p.sh. Gratë fenikase nga Euripidi. Deri në këtë pikë, djemtë e klasës së ulët do të punonin tashmë si nxënës, dhe vajzat – të pasura ose të varfra – do të përqendroheshin për ta bërë veten nuse tërheqëse dhe, më pas, nëna të afta.

Aktivitetet e përditshme përfshinin leksione nga gramatika ( enarratio ), lexim shprehës i poezisë ( lektio ) dhe analiza e poezisë ( partitio ). Kurrikula ishte tërësisht dygjuhëshe, pasi studentët pritej të lexonin dhe flisnin në greqisht, dhe në latinisht. Vlerësimi i performancës së një studenti bëhej në vend dhe në fluturim, sipas standardeve të përcaktuara nga gramatika e tij e veçantë, pasi asnjë burim mbi arsimin romak nuk përmend asnjëherë punën e vlerësimit. Në vend të kësaj, nxënësit do të përfundonin një stërvitje, do të shfaqnin rezultatet e tyre dhe do të korrigjoheshin ose përgëzoheshin sipas nevojës nga gramatiku, i cili zbulonte në vetë-perceptimin e tij si një “kujdestar i gjuhës”.

Gramatikanë të famshëm ishin Lucius Orbilius Pupillus, që ende shërben si pedagog quintessential që nuk ka frikë të fshikulloj ose kamxhikojë nxënësit e tij, Marcus Verrius Flaccus, i cili fitoi patronazhin perandorak dhe një tutelë të gjerë për praktikën e tij të re të përballjes së studentëve të moshave dhe aftësive të ngjashme kundër njëri-tjetrit dhe shpërblimin e fituesit me një çmim, zakonisht një libër të vjetër e të rrallë.

Edhe në kulmin e karrierës së tij, Verrius Flaccus, prestigji i të cilit i lejoi të paguhej me tarifa të mëdha dhe të punësohej nga Augusti për të mësuar nipat e tij, kurrë nuk kishte dhomën e tij të shkollës. Përkundrazi, ai, si shumë nga mësuesit e tjerë, siguronte hapësirën shkollore me financim privat, gjë që varej nga tarifat e shkollimit, duke kërkuar me qira hapësirë për klasë kudo që ta gjente. Mësimdhënësit e tjerë anashkaluan shpenzimet e qirasë dhe të ndriçimit duke mbledhur dhe organizuar klasat e tyre në trotuare, kolonada ose në hapësira të tjera publike, ku zhurma e trafikut, turmat në rrugë dhe moti i keq ishin të sigurt se paraqesin probleme.

Fëmijët vazhdonin studimet me gramatikun deri në moshën katërmbëdhjetë apo pesëmbëdhjetë vjeç, dhe në këtë pikë vetëm studentët më të pasur dhe më premtues vazhdonin mësimet te një oratorë .

Oratori

Retorati ishte faza e fundit në arsimin romak. Shumë pak djem vazhduan studimin e retorikës . Në fillim të historisë romake, mund të ketë qenë e vetmja mënyrë për t’u stërvitur si avokat apo politikan.

Në periudhat e hershme romake, studimet retorike nuk mësoheshin ekskluzivisht përmes një mësuesi, por mësoheshin përmes vëzhgimit të kujdesshëm të pleqve (më të vjetërve) nga ana e studentit. Praktika e retorikës u krijua nga grekët përpara se të bëhej një institucion i rëndësishëm në shoqërinë romake dhe u desh shumë kohë që ajo të merrte pranimin në Romë.

Oratori, ose studenti i retorikës, ishte i rëndësishëm në shoqërinë romake për shkak të grindjeve të vazhdueshme politike që ndodhën përgjatë gjithë historisë romake. Të rinjtë që studionin nën një retor nuk do të përqendroheshin vetëm në të folur në publik. Këta studentë mësonin edhe lëndë të tjera si gjeografia, muzika, filozofia, letërsia, mitologjia dhe gjeometria. Këto studime të rrumbullakosura mirë u dhanë oratorëve romak një arsim më të larmishëm dhe ndihmuan në përgatitjen e tyre për debate të ardhshme.

Kishte dy fusha të studimit oratorik që ishin në dispozicion për të rinjtë. E para nga këto fusha ishte dega e diskutimit. Kjo fushë ishte për trajnimin e të rinjve që më vonë do të duhet të nxisin “këshillueshmërinë ose papranueshmërinë” e masave që prekin Senatin Romak . Fusha e dytë e studimit ishte shumë më fitimprurëse dhe njihej si oratori gjyqësore. Këta oratorë do të hynin më vonë në fusha të tilla si e drejta penale, e cila ishte e rëndësishme për të fituar një përkrahje publike. Mbështetja e publikut ishte shumë e nevojshme për një karrierë të suksesshme politike në Romë.

Filozofia

Një nivel i fundit arsimor ishte studimi filozofik. Studimi i filozofisë ishte dukshëm me përmbajtje greke, por që e ndiqnin shumë studentë romakë. Për të studiuar filozofinë, një student do të duhej të shkonte në një qendër filozofie, ku jepnin mësim filozofë, zakonisht jashtë vendit në Greqi . Një kuptim i një shkolle filozofike të mendimit mund të kishte bërë shumë për të shtuar njohurinë e hutuar të Ciceronit për “atë që është e shkëlqyeshme”, por mund të ndiqej nga vetë më i pasuri i elitës së Romës. Romakët e vlerësuan arsimin filozofik si dukshëm grek, dhe përkundrazi përqendruan përpjekjet e tyre në ndërtimin e shkollave të drejtësisë (ligjit) dhe retorikës.

Mësues të shquar romak

Marcus Tullius Cicero (106 p.e.s. – 43 p.e.s.)

Në Romë oratoria (retorika) ishte një pjesë integrale e arsimit të përgjithshëm. Duke marrë Aristotelin si një model, në librin e parë të veprës me titull De Oratore ai përdori një formë të dialogut që do të çonte në konkluzionin sipas të cilit një folës i mirë përveç njohurive të specializuara të retorikës duhet të ketë një arsimim të gjerë dhe të përgjithshëm; përfshirë njohuritë mbi historinë, ligjin dhe letërsinë, në filozofi njohuri themelore të etikës, ndërsa për fushat e tjera të njohurive njerëzore, “folësi mund të drejtohet te një ekspert kur është e nevojshme”. Në librat e dytë dhe të tretë, ai trajtoi pesë pjesë të retorikës ndërsa i gjithë libri i katërt i veprës së tij me titull De Re Publica përmbledh një diskurs mbi arsimin.

Marcus Fabius Quintilianus (35 – 100)

Mark Fab Kuintiliani ishte një orator i madh dhe mësues i madh i oratorisë romake. Ai ishte pedagogu më i madh romak dhe njëri ndër pedagogët më të shquar të botës antike. Kontributi i Quintilianit qëndron në atë se ai e theksoi se përgatitja e oratorit duhet të fillojë që në moshën parashkollore. Për sa u përket lëndëve mësimore ai vlerësonte mësimin e gjuhës greke e latine dhe letërsinë, matematikën, filozofinë dhe muzikën. Për sa i përket metodës së mësimdhënies ai u jep rëndësi imitimit, të mësuarit teorik dhe ushtrimeve. Më tutje Quintiliani theksoi shembullin pozitiv të njerëzve me të cilët fëmija është në kontakt, njohja e aftësive individuale të nxënësit dhe respektimi i personalitetit të tij, cilësimi i ndëshkimeve fizike si të padrejta për edukim, rekomandimi i garave, lëvdatave dhe mjeteve tjera stimuluese, roli pozitiv i lojës dhe i pushimit në mësim dhe edukim, angazhimi i mësuesve të përgatitur profesionalisht, etj.